Ο ωφελιμισμός είναι η ηθική φιλοσοφία που λέει ότι μια καλή ή σωστή ενέργεια είναι αυτή που κάνει το μεγαλύτερο καλό για τους περισσότερους ανθρώπους. Ένα από τα θεμελιώδη προβλήματα με αυτήν την φιλοσοφία αποκαλύπτεται θέτοντας μια απλή ερώτηση: αν μπορούμε να σώσουμε 10 ζωές, σκοτώνοντας ένα άτομο και δωρίζοντας τα όργανα του σε 10 άλλους, δεν πρέπει να το κάνουμε; Υπάρχει σοβαρός λόγος που η απάντηση είναι «όχι»
Όσοι ασχολούνται με την ηθική φιλοσοφία γνωρίζουν το περίφημο «δίλημμα του τραμ» ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, το σύνολο των διλημμάτων του τραμ, τα οποία προσπαθούν να αποκαλύψουν εάν θα κάνατε μια σκόπιμη ενέργεια γνωρίζοντας ότι αυτή θα βλάψει κάποιον, για να μειώσετε τη βλάβη σε κάποιους άλλους. Ο σκοπός αυτών των πειραμάτων σκέψης είναι να ρίξουν φως στο πεδίο της ηθικής και στην ηθική διαίσθηση του καθενός.
Το κλασικό μοντέλο του διλήμματος ρωτά εάν θα έπρεπε να στρέψετε τον μοχλό σε μια σιδηροτροχιά, για να στείλετε ένα βαγόνι του τραμ (που έχει αποκολληθεί από έναν συρμό) το οποίο πρόκειται να σκοτώσει τρία άτομα στην τρέχουσα πορεία του, προς μια άλλη σιδηροτροχιά όπου θα σκοτώσει μόνο ένα. Αν στρέψετε τον μοχλό, τότε η ηθικά καλή πλευρά της υπόθεσης είναι ότι θα έχετε γλιτώσει καθαρά 3-1=2 ζωές. Η ηθικά κακή πλευρά είναι ότι θα έχετε πλέον άμεση ευθύνη για τη δολοφονία ενός ανθρώπου.
Κάποιος μπορεί να ακούσει σχεδόν τους ηθικούς φιλόσοφους, να ψιθυρίζουν εξιταρισμένοι «συμβαίνει ήδη». Ο κορωνοϊός είναι «το δίλημμα του τραμ» του αιώνα.
Εντάξει, σχεδόν.Το ηθικό δίλημμα
Ορισμένοι κυβερνητικοί θεσμοί και αξιωματούχοι αποφάσισαν να βλάψουν εκατομμύρια ανθρώπους, κλείνοντας επιχειρήσεις, καθιστώντας τους εργαζόμενους άνεργους, και απομακρύνοντας τους ανθρώπους από την οικογένεια και τους φίλους τους … με την βέβαιη και αιτιολογημένη πεποίθηση (υποθέτουμε) ότι η ζημιά που αποτρέπουν είναι περισσότερη από την ζημιά που οι ίδιοι προκαλούν.
Ίσως είναι έτσι. Αλλά πόσο σίγουροι μπορούμε να είμαστε; Και, έχει σημασία;
Πιο τρομακτικό από τον ιό -τουλάχιστον για τον γράφοντα, ο οποίος (πλήρης αποκάλυψη!) είναι υγιής και αρκετά αισιόδοξος σχετικά με τις πιθανότητες του να επιβιώσει ενός ιού που πιθανότατα θα τον βίωνε σαν μια άσχημη γρίπη, στη χειρότερη περίπτωση- είναι ότι κάποιες ανεξέλεγκτες κρατικές δυνάμεις αποφάσισαν να στρέψουν τον μοχλό στις σιδηροτροχιές.
Για να πάμε την αναλογία λίγο πιο μακριά, μοιάζει να σκέφτηκαν ότι με αυτόν τον τρόπο σώζουν ζωές στην μια σιδηροτροχιά, με μόνο κόστος το να σπάσουν κάποια πόδια στην άλλη.
Αλλά ο ηθικός υπολογισμός εξαρτάται εξ ολοκλήρου από το πόσες ζωές θα σωθούν, ή μπορούν να σωθούν (δεν είναι το ίδιο πράγμα) σε σύγκριση με τον αριθμό των μέσων διαβίωσης που θα καταστραφούν, και άλλες πιθανές βλάβες.
Και η απάντηση στο ερώτημα αυτό πρέπει να συνυπολογίζει το γεγονός ότι αυτές οι κατεστραμμένες ζωές και οι άλλες βλάβες θα οδηγήσουν από μόνες τους σε κάποιες απώλειες ζωών – που μπορεί να είναι πολύ λιγότερο ευδιάκριτες από τους θανάτους εξαιτίας του ιού.
Όλοι γνωρίζουμε γιατί οι κυβερνήσεις κάνουν ό,τι κάνουν. Απαγορεύοντας, για παράδειγμα, τα ταξίδια και κλείνοντας τις επιχειρήσεις, προσπαθούν να «επιπεδώσουν την καμπύλη» – να χαμηλώσουν τον αριθμό αιχμής των λοιμώξεων του COVID-19 με την ελπίδα ότι ένα μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των ασθενών θα αντιμετωπιστεί με επιτυχία από το κρατικό σύστημα υγείας. Κάτι τέτοιο σημαίνει ότι η μέγιστη αιχμή θα χρειαστεί περισσότερο χρόνο για να επιτευχθεί, και ότι η στρατηγική αυτή δεν θα μειώσει οπωσδήποτε τον συνολικό αριθμό ατόμων που μολύνθηκαν ή που θα πεθάνουν από τον ιό μακροπρόθεσμα (αν και δεν αποκλείεται).
Στην παρούσα φάση βρίσκομαι προσωπικά μόνο ένα σκαλοπάτι μακριά από τους ανθρώπους που έχουν ήδη καταστεί άνεργοι ή/και άστεγοι από το υποχρεωτικό κλείσιμο των χώρων εργασίας. Εάν δεν μπορείτε να παρέχετε τροφή και στέγη στην οικογένειά σας, τότε στο ισοζύγιο των πιθανοτήτων, τα αποτελέσματα των μέτρων για εσάς και τους δικούς σας θα είναι χειρότερα από ό,τι η έκθεσή σας στον ιό – ειδικά εάν εσείς και οι δικοί σας είστε σωματικά υγιείς. (Πρόσφατα στοιχεία από την Ιταλία δείχνουν ότι το 99% όλων των θανάτων από τον ιό προέρχονταν από άτομα που ήταν ήδη άρρωστα).
Οι επιπτώσεις της καταναγκαστικής φτώχειας και της απομόνωσης θα συσσωρεύονται με την πάροδο του χρόνου – και μερικές από αυτές μπορεί να αυξηθούν τόσο εκθετικά όσο και η μολυσματική ασθένεια που έχουν σχεδιαστεί για να καταπολεμήσουν. Ορισμένες θα σχετίζονται με την έλλειψη υλικών αγαθών. Άλλες, με τις ψυχολογικές επιπτώσεις των συνθηκών, για τις οποίες δεν έχουμε τα πλήρη δεδομένα.
Σε ένα πρώτο επίπεδο, η αντίδραση του κόσμου είναι σαν αυτή ενός μαθητή που μόλις ανακάλυψε τον ωφελιμισμό, αλλά έχασε το νόημα του μαθήματος. Ο ωφελιμισμός είναι η ηθική φιλοσοφία που λέει ότι μια καλή ή σωστή ενέργεια είναι αυτή που κάνει το μεγαλύτερο καλό για τους περισσότερους ανθρώπους. Ένα από τα θεμελιώδη προβλήματα με αυτήν την φιλοσοφία αποκαλύπτεται θέτοντας μια απλή ερώτηση: αν μπορούμε να σώσουμε 10 ζωές, σκοτώνοντας ένα άτομο και δωρίζοντας τα όργανα του σε 10 άλλους, δεν πρέπει να το κάνουμε; Υπάρχει σοβαρός λόγος που η απάντηση είναι «όχι». Ωστόσο, αντιδρώντας στον COVID-19, πολλά κράτη είναι πρόθυμα να διακινδυνεύσουν μια τεράστια ζημιά στη σωματική και οικονομική υγεία πολλών ανθρώπων για να σώσουν κάποιους άλλους.
Είτε είστε ωφελιμιστής είτε όχι, πρέπει να παραδεχτείτε τη θεμελιώδη σημασία του ερωτήματος και της αρχής που διακυβεύεται.
Πριν αποφασίσετε αν αυτό είναι ένα δίκαιο ερώτημα για όσους χαράσσουν την κυβερνητική πολιτική, αναλογιστείτε ότι δεν αφαιρούμε βίαια ούτε καν ένα μόνο νεφρό από ένα υγιές άτομο με δύο νεφρά για να σώσουμε τη ζωή ενός νεφροπαθούς – ακόμη και αν η ενέργεια αυτή, πιθανότατα δεν θα έχει επιπτώσεις στον εξαναγκασμένο δότη.
[Σ.τ.Μ. οι περισσότεροι υγιείς άνθρωποι μπορούν να ζήσουν απολύτως φυσιολογικά και με ένα μόνο νεφρό.]
Γιατί λοιπόν είναι καλό να αφαιρέσετε βίαια μια δουλειά και ένα σπίτι και ένα μέσο διαβίωσης από οποιονδήποτε για να σώσετε τη ζωή ενός άλλου άγνωστου – ειδικά όταν αυτός ο άλλος δεν είναι θύμα κακοήθους πράξης και είναι ελεύθερος να αναλάβει δράση για να αποφύγει την πιθανή βλάβη;
Η λέξη κλειδί – η λέξη που αφορά την Ηθική – σε αυτή την τελευταία ερώτηση είναι, βέβαια, «βίαια».
Πρέπει τώρα να αναθεωρήσουμε την αναλογία των «διλημμάτων του τραμ». Για να το καταφέρουμε καλύτερα στην κατάσταση που βρισκόμαστε κάτω από την απειλή του COVID-19, πρέπει να αναφέρουμε ότι οι άνθρωποι που στέκονται στις σιδηροδρομικές τροχιές, ακούγοντας αχνά τον ήχο του επερχόμενου βαγονιού, δεν είναι ανήμποροι να αντιδράσουν. Όλοι γνωρίζουν ότι το βαγόνι πλησιάζει και μπορούν να χρησιμοποιήσουν οποιεσδήποτε επιλογές έχουν για να απομακρυνθούν από τις ράγες, και οι περισσότεροι (αν και όχι όλοι, πρέπει να πούμε) έχουν τη δυνατότητα να το κάνουν.
Ενώ όσοι φοβούνται το να κολλήσουν COVID-19 μπορούν να πάρουν προφυλάξεις, οι άνθρωποι που χάνουν τη δουλειά τους ή τα σπίτια τους λόγω των μέτρων που τους έχουν επιβληθεί από το κράτος δεν έχουν κανένα λόγο πάνω στο τι τους συμβαίνει. Εάν τα εστιατόρια στην πατρίδα μου το Σιάτλ παρέμεναν ανοιχτά, κανείς δεν θα αναγκαζόταν να τα επισκεφτεί και να εκτεθεί τους κινδύνους που σχετίζονται με αυτό το άνοιγμα. Όλοι οι ενδιαφερόμενοι – ιδιοκτήτες, εργαζόμενοι και πελάτες – θα είχαν την ελευθερία της επιλογής. Από την άλλη πλευρά, ο σερβιτόρος του βασικού μισθού που απολύεται, ή ο ιδιοκτήτης της επιχείρησης που δεν μπορεί να καλύψει τα έξοδά του, δεν έχουν κανένα μέσο προστασίας.
Και όμως, οι περισσότεροι άνθρωποι αποδέχονται πρόθυμα τον τρόπο με τον οποίο ενεργούν οι κυβερνήσεις. Είναι κατανοητό το γιατί συμβαίνει αυτό, και ο λόγος είναι απλός: αρκετoί από μας πιστεύουμε πως «αν επιτρέψουμε στους ανθρώπους να κάνουν αυτές τις επιλογές, ο ιός είναι πιο πιθανό να με σκοτώσει».
Ίσως. Αλλά ο βαθμός στον οποίο αυτό αληθεύει εξαρτάται κυρίως από εσάς. Οπότε, για μια πιο δίκαιη και πιο αναλογική ανάλυση προχωρούμε ως εξής…
Αν με φοβίζει περισσότερο η βεβαιότητα ότι θα χάσω τα προς το ζην μου κλείνοντας το εστιατόριό μου -ή εάν το κλείσει ο εργοδότης για τον οποίο εργάζομαι- τότε επιτρέψτε μου να πάω στη δουλειά μου. Αν φοβάμαι περισσότερο τη μικρή πιθανότητα να χάσω τη ζωή μου τρώγοντας ή δουλεύοντας στο τοπικό εστιατόριο, τότε, εντάξει, επιτρέψτε μου να μείνω στο σπίτι.
Σίγουρα, οι άνθρωποι πρέπει να έχουν τις καλύτερες διαθέσιμες πληροφορίες για να ζυγίζουν και να συγκρίνουν αυτούς τους κινδύνους από μέρα σε μέρα – αλλά γιατί θα έπρεπε να καταργήσουμε την δυνατότητά τους να το πράξουν όταν διακυβεύονται ζωές και περιουσίες και όταν για κάθε άνθρωπο οι περιστάσεις είναι τόσο διαφορετικές ;
Αυτές οι πληροφορίες θα περιελάμβαναν την πολύ χαμηλή πιθανότητα λήψης θεραπείας όταν τα κρεβάτια των νοσοκομείων θα είναι πλήρη – έτσι θα ήσασταν πλήρως ενήμεροι για τον κίνδυνο που θα παίρνατε πηγαίνοντας σε μια εμπορική θέση ως εργαζόμενος ή ως πελάτης. Ακόμη και υπό σχεδόν δρακόντεια μέτρα προφύλαξης (και αυτή η λέξη δεν είναι ιδιαίτερα υπερβολική για μια πολιτική που θέτει εκτός εργασίας δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους και ενδεχομένως τους καθιστά άστεγους), πιθανότατα δεν θα βρείτε ιατρική φροντίδα όταν θα την χρειαστείτε, επειδή μπορεί να μην υπάρχουν αρκετές διαθέσιμες νοσοκομειακές κλίνες.
Γιατί λοιπόν να μην ενημερωθούν οι πολίτες για όλους αυτούς τους παράγοντες και τους κινδύνους και να αφεθούν ελεύθεροι να αποφασίσουν για τον εαυτό τους και τους αγαπημένους τους, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών τους;
Αποκλείοντάς το, οδηγούμαστε σε έναν πολύ ολισθηρό δρόμο.
Το δίλημμα του τραμ και ο κορωνοϊός, με μια άλλη ματιά.
Οι χειρότερες προβλέψεις για θανάτους από κορωνοϊό είναι στο 3% του πληθυσμού. [σ.σ. τα επικαιροποιημένα στοιχεία κυμαίνονται μεταξύ 0.15% και 0.25%] Έχει κάνει κάποιος τις μαθηματικές πράξεις για το πόσες ζωές θα χαθούν λόγω των οικονομικών επιπτώσεων ενός γενικού λουκέτου για όσο χρονικό διάστημα θα χρειαστεί αυτή η λοίμωξη να περάσει από μόνη της; έχοντας μάλιστα κατά νου ότι όσο περισσότερο επιβραδύνουμε τον ρυθμό διάδοσής της τόσο περισσότερο χρόνο χρειάζεται για να φτάσει στο αποκορύφωμά της και τόσο περισσότερο χρόνο χρειάζεται ο πληθυσμός για να αποκτήσει ανοσία; Προσπάθησε κανείς να ζυγίσει τα τελευταία χρόνια της ζωής ενός ευπαθούς ηλικιωμένου ατόμου έναντι των μέσων διαβίωσης ολόκληρων οικογενειών; Θέλουμε πραγματικά να σκεφτόμαστε με τέτοιους όρους;
Εάν η απάντηση είναι «όχι», τότε, για να επιστρέψουμε στο δίλημμα του βαγονιού, πώς μπορεί καν να διακρίνει το κράτος σε ποιες ράγες στέκεται ο μικρότερος αριθμός ανθρώπων ή οι λιγότερο ευάλωτοι άνθρωποι – και προς ποιους θεωρεί ότι πρέπει να στείλει το βαγόνι;
Ας κάνουμε μια τελική τροποποίηση στην αναλογία βαγονιού και κορωνοϊού: Δεν κρατάτε εσείς τον μοχλό εναλλαγής στην σιδηροτροχιά. Η κυβέρνηση το κάνει αυτό, κι εσείς είστε ένας από τους ανθρώπους που στέκονται πάνω στις γραμμές. Η κυβερνητική δράση που υποστηρίζετε προσωπικά είναι πιθανότατα μια συνάρτηση του σε ποια σιδηροτροχιά πιστεύετε ότι έχετε κολλήσει – και αυτό εξαρτάται από την προσωπικότητά σας, την σωματική σας υγεία, την οικονομική σας υγεία, και άλλους παράγοντες.
Αν φοβάστε να κολλήσετε τον ιό (ίσως επειδή είστε άρρωστος, ηλικιωμένος, ή έχετε μια πιο αγχώδη προδιάθεση), είναι πιθανότερο να υποστηρίξετε την κυβέρνηση στο να να στρέψει τον μοχλό και να προκαλέσει ζημιά στα μέσα διαβίωσης των άλλων, ώστε να σας προστατεύσει. Εάν δεν φοβάστε (ίσως επειδή είστε νέος, υγιής, ή ανησυχείτε περισσότερο να μην χάσετε την δουλειά σας), είναι πιο πιθανό να αντιταχθείτε στην εκ προθέσεως ζημιά στα δικά σας μέσα διαβίωσης (ή των άλλων) και να ανησυχείτε για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες των μέτρων έκτακτης ανάγκης που λαμβάνονται.
Με άλλα λόγια, η προτίμησή σας μπορεί να αφορά τις αρχές σας – αλλά επηρεάζεται επίσης κι από τις προκαταλήψεις σας.
Δεδομένου ότι ασχολούμαστε με ζωές και θανάτους, έχουμε το ηθικό καθήκον να εξετάσουμε αυτές τις προκαταλήψεις προτού επιτρέψουμε σε οποιονδήποτε να στρέψει τον μοχλό… ειδικά επειδή, αφότου το επιτρέψουμε, να είστε βέβαιοι ότι οι «σταθμάρχες» θα θελήσουν να τον χρησιμοποιήσουν ξανά και ξανά.
Υπάρχουν πολλές τέτοιες προκαταλήψεις. Παραθέτουμε είναι μόνο τρεις από τις μεγαλύτερες:
Η πρώτη, το φαινόμενο της ψευδοβεβαιότητας, είναι πολύ εμφανής. Αυτή είναι η τάση να αποφεύγουμε ριψοκίνδυνες επιλογές (όπως το να αποθαρρύνουμε τους ανθρώπους να ασχοληθούν με επιχειρήσεις) αν το αναμενόμενο ενδεχόμενο της αποθάρρυνσης είναι θετικό, αλλά να κάνουμε ριψοκίνδυνες επιλογές (όπως το λουκέτο σε μια ολόκληρη οικονομία) για να αποφύγουμε αρνητικά ενδεχόμενα.
Η δεύτερη είναι η προκατάληψη της αισιοδοξίας. Αυτή είναι η τάση να υποτιμάται πολύ η πιθανότητα ανεπιθύμητων ενδεχομένων (όπως οι συνέπειες της καταστροφής χιλιάδων επιχειρήσεων, εκατομμυρίων θέσεων εργασίας και μηνών εκπαίδευσης) και να υπερεκτιμώνται τα ευνοϊκά και ευχάριστα ενδεχόμενα (όπως η μείωση του αριθμού των ατόμων που κολλούν έναν ιό).
Η τρίτη είναι η προκατάληψη της διαθεσιμότητας. Αυτή είναι η τάση να δίνεται υπερβολική βαρύτητα στα ενδεχόμενα για τα οποία έχουμε καλύτερη πληροφόρηση ή κατανόηση (όπως ο θάνατος από μια ασθένεια) και πολύ λίγη βαρύτητα για τα ενδεχόμενα για τα οποία δεν έχουμε πληροφορίες και δεν μπορούμε να αντιληφθούμε (όπως οι συνέπειες της καταστροφής χιλιάδων επιχειρήσεων, εκατομμυρίων θέσεων εργασίας και μηνών εκπαίδευσης).
Σε σχέση με όλες αυτές τις προκαταλήψεις, να θυμάστε ότι πολλά από τα μέτρα που λαμβάνονται από ειδικές κυβερνητικές αρχές για την προστασία της ζωής βραχυπρόθεσμα, θα έχουν τα ίδια απροσδιόριστες επιπτώσεις στην υγεία και τη ζωή τόσο βραχυπρόθεσμα, όσο και μακροπρόθεσμα.
Και πάλι, έχει κάνει κάποιος τις μαθηματικές πράξεις -ή απλά αντιδράμε τυφλά; και αν συμβαίνει το δεύτερο, εμείς (για να παραφράσουμε μια δημοφιλή έκφραση στους προοδευτικούς κύκλους) «ελέγξαμε την προκατάληψη μας;»
Ας επιστρέψουμε σε αυτή την τρίτη προκατάληψη – αυτή της διαθεσιμότητας. Είναι το υλικό από το οποίο δημιουργούνται οι τυραννίες, διότι οδηγεί την φαντασιακή οντότητα «Εμείς, ο Λαός» να επιτρέψει στα πολιτικά και στα συνταγματικά μας δικαιώματα να παρακαμφθούν «για το δικό μας καλό». Σε μια στιγμή φόβου ή πανικού, επιλέξαμε όχι τόσο την ασφάλεια αντί της ατομικής ελευθερίας, αλλά την ασφάλεια αντί της ατομικής ευθύνης.
«Αυτοί που θα παραιτηθούν από τις στοιχειώδεις ελευθερίες, για να αποκτήσουν μια μικρή, προσωρινή ασφάλεια, δεν αξίζουν ούτε την ελευθερία, ούτε την ασφάλεια», όπως είπε ο Benjamin Franklin.
Μπορείτε να αντιμετωπίσετε σκωπτικά όλα όσα γράφω εδώ με ένα «είναι πολύ εύκολο για σας να τα λέτε αυτά!» κάτω από την γλώσσα σας. Και θα έχετε απόλυτο δίκιο: είναι πολύ εύκολο να τα λέω αυτά.
Αλλά το επιχείρημά μου είναι ότι εγώ (και εσείς) θα πρέπει να έχουμε τουλάχιστον έναν λόγο όταν το διακύβευμα είναι τόσο σημαντικό, και ο θάνατος από έναν ιό είναι ένας μάλλον απίθανος τρόπος να χάσετε σε αυτό διακύβευμα.
Έναν λόγο και μια επιλογή, να προσθέσω. Η ηθική και η ελευθερία απαιτούν και τα δύο αυτά, για τον απλό λόγο ότι επιτρέποντάς μου να κάνω την επιλογή μου δεν σας αποστερώ την δική σας επιλογή και δεν σας καταδικάζω σε θάνατο. Ούτε κατά διάνοια.
Εάν, από την άλλη πλευρά, αφαιρέσετε τον λόγο και την επιλογή από μένα και όλους τους άλλους, καλά θα κάνετε να μπορέσετε να κοιτάξετε στα μάτια την ανύπαντρη μητέρα με τον βασικό μισθό και να της πείτε ότι άξιζε να χάσει τη δουλειά της έτσι ώστε να μπορέσετε να μειώσετε την πιθανότητα να πεθάνετε από μια ασθένεια κατά ένα απειροελάχιστο κλάσμα μιας ποσοστιαίας μονάδας.
Και αν άνθρωποι όπως εγώ βγουν έξω για ένα γεύμα, και κολλήσουν κάποιον άσχημο ιό, μπορείτε να με χλευάσετε ξανά, καθώς θα είμαι αφημένος να υποφέρω στο σπίτι επειδή δεν υπάρχουν αρκετές κλίνες στο νοσοκομείο …
… Όχι ότι αυτό θα έκανε πολύ μεγάλη διαφορά πια, αν είχα ήδη χάσει την ασφάλιση υγείας μου, το σπίτι μου, τη δουλειά μου και την ελευθερία μου.
***
Ο Robin Koerner είναι πολιτικός και οικονομικός αρθρογράφος στη Huffington Post, στο Independent Voter Network και άλλα μέσα. Έχει πτυχία στη Φυσική και στη Φιλοσοφία της Επιστήμης από το Πανεπιστήμιο του Cambridge (Ηνωμένο Βασίλειο).
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο FEE