Προς το παρόν - ή μήπως για πάντα; - η κυριαρχία του Χριστιανισμού έχει παρέλθει. Τώρα μας γυροφέρνει ένα ζοφερό και θανατηφόρο πλάσμα, που ζει σκοτώνοντας όσους έχουν απομείνει ζωντανοί. Το κάνει καθιστώντας τους αποδιοπομπαίους, καταλογίζοντάς τους αμαρτήματα, για τα οποία πρέπει να εξαγνιστούν
«Οι φιλόσοφοι του 18ου αιώνα είχαν μια πολύ απλή εξήγηση για τη σταδιακή αποδυνάμωση της πίστης. Ο θρησκευτικός ζήλος, έλεγαν, ήταν σίγουρο ότι θα εξαφανιστεί, καθώς η φώτιση και η ελευθερία εξαπλώνονταν. Είναι κάπως ενοχλητικό ότι τα γεγονότα δεν ταιριάζουν καθόλου με αυτή τη θεωρία.»
Alexis de Tocqueville, «H Δημοκρατία στην Αμερική»
Η άποψη ότι υπάρχουν ξεχωριστές εποχές της ιστορίας, η κάθε μια με ξεχωριστούς ανθρωπότυπους, η κάθε μία με ξεχωριστές αντιλήψεις για τον κόσμο, που ερμηνεύονται κατά κάποιο τρόπο από τα χαρακτηριστικά εκείνης της εκάστοτε εποχής, έχει μακρά ιστορία. Ο Νίτσε μας έδωσε την ευγενή ψυχή και την μνησίκακη, η πρώτη κυριαρχούσε στην προσωκρατική εποχή, η δεύτερη κυριάρχησε από τον Χριστιανισμό μέχρι σήμερα. Πριν από αυτόν, ο Μαρξ μας έδωσε τον φεουδαρχικό άνθρωπο και τον καπιταλιστή, ο πρώτος ήταν ικανός να κατανοήσει την πολλαπλότητα των αξιών, ο δεύτερος μείωσε αυτή την πολυφωνία στο μονοσήμαντο μέτρο του χρήματος. Πιο πίσω στο χρόνο, ο Καντ μας έδωσε τον αρχαϊκό άνθρωπο, ο οποίος αντιμετώπιζε τους άλλους ως μέσα, για να τον διαδεχτεί ο κοσμοπολίτης άνθρωπος, ο οποίος αντιμετώπιζε τους άλλους ως σκοπούς. Ο Ρουσσώ μας έδωσε τον αρχαίο άνθρωπο, ο οποίος προσανατολιζόταν στην αρετή, και τον σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος προσανατολίζεται στα συμφέροντά του. Ο Λούθηρος, λειτουργώντας μέσα σε ένα Βιβλικό πλαίσιο, μας έδωσε τον άνθρωπο της Παλαιάς Διαθήκης, προσανατολισμένο στο Νόμο, και τον άνθρωπο της Καινής Διαθήκης, προσανατολισμένο στο Ευαγγέλιο. Ο Αυγουστίνος μας έδωσε επίσης αυτή τη αντιπαραβολή, αν και πιο ήπια διατυπωμένη, η οποία άνοιξε τον δρόμο στον Θωμά τον Ακινάτη, ώστε να αφήσει ανεξίτηλο το στίγμα του στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
Πολλοί σοβαροί στοχαστές σήμερα πιστεύουν ότι έχουμε παραπλανηθεί από αυτού του είδους την ανάλυση, η οποία -με τον ένα ή τον άλλο τρόπο- θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι ένα ιστορικό ον, χωρίς σταθερή φύση, του οποίου η εξέλιξη ως ηθικού όντος βασίζεται, σε κάποιο βαθμό, στην εποχή στην οποία ζει. Αμφιβάλλουν ότι αυτή η άποψη μπορεί πλέον να γίνει αποδεκτή, επειδή κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ελπίδα που επενδύθηκε στην ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου αποδείχθηκε αβάσιμη. Αυτή η άποψη δεν είναι που μας έφερε στο ηθικό χάος στο οποίο βρισκόμαστε σήμερα, έναν κόσμο χωρίς σταθερές, στον οποίο όλα είναι πιθανά; Για να πάρουμε μια ανάσα, τώρα που απέτυχε αυτό το στοίχημα πολλών αιώνων, και για να αποκτήσουμε τις σταθερές μας, μήπως χρειάζεται να επιστρέψουμε τώρα σε στοχαστές που είχαν ένα δόγμα για την ανθρώπινη φύση; Ο Αλέξις ντε Τοκβίλ είναι ένας παράδοξος ενδιάμεσος μεταξύ των δύο αυτών αντιλήψεων. Υπάρχουν πολλά στο βιβλίο του «Η Δημοκρατία στην Αμερική», που υποδηλώνουν μια ιστορική εξέλιξη. Αφήσαμε την αριστοκρατική εποχή, γράφει, και μπήκαμε στη δημοκρατική εποχή. Ωστόσο, ο Tocqueville αποφεύγει να εγκαταλείψει την άποψη περί σταθερής ανθρώπινης φύσης σε δύο σημεία: στον τομέα της θρησκείας και στο θέμα των φύλων. Το επίγραμμα που εκθέτει αυτές τις σύντομες παρατηρήσεις εδώ, δείχνει ότι οι «κοσμικοί» κάνουν λάθος: η θρησκεία δεν είναι ένα τεχνούργημα μιας παλαιότερης εποχής, που αντικαταστάθηκε καθώς εξαπλώθηκαν οι φωτισμένες ιδέες. Η θρησκεία είναι ένα σταθερό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ζωής. Και ακριβώς επειδή υπάρχουν αιώνιες προσμονές στην ανθρώπινη καρδιά, η θρησκευτικότητα δεν μπορεί να εκλείψει. Η ευφυϊα του Tocqueville ήταν πως διέβλεψε ότι η «θεωρία της εκκοσμίκευσης», που επικράτησε στον ακαδημαϊκό κόσμο έναν αιώνα μετά από τα δικά του γραπτά, ήταν μια αυταπάτη. Ο άνθρωπος είναι ένα θρησκευόμενο ον. Η ανθρώπινη φύση επιβεβαιώνει αιώνια αυτόν τον ισχυρισμό.
Ο Τοκβίλ και η παράξενη, ενδιάμεση κατάσταση
Ο Τοκβίλ ήταν, νομίζω, κάπως υπερβολικά σίγουρος. Ο άνθρωπος είναι θρησκευόμενος, πίστευε, γιατί οι λύπες και τα βάσανά του αποζητούν απαντήσεις που ο κόσμος δεν μπορεί να δώσει. Με το να προσφέρει μια ρητορική ελπίδας, ο Tocqueville θεωρούσε ότι η θρησκεία «θα μπορούσε να βασιλεύσει στη δημοκρατική εποχή και σε όλες τις άλλες». Ωστόσο, η θρησκεία γενικά, και ο Χριστιανισμός ειδικότερα, προσφέρει περισσότερα από μια ρητορική ελπίδας. Προσφέρει μια ρητορική παράβασης (αμαρτίας) και αθωότητας. Σχετικά με αυτό το θέμα, ο Τοκβίλ λέει ελάχιστα στο «Η Δημοκρατία στην Αμερική». Το πρόβλημά μας στην Αμερική σήμερα ξεκινά εκεί ακριβώς, στο πώς μας στοιχειώνει η ρητορική της παράβασης και της αθωότητας, δίχως όμως να έχουμε πλέον τα χριστιανικά μέσα για να την κατανοήσουμε. Αυτή η εξέλιξη δεν υποδηλώνει ούτε τη διαχρονικότητα της θρησκείας ούτε την έλευση ενός εντελώς νέου, κοσμικού, σταδίου της ιστορίας, που ο Tocqueville θεωρούσε αδύνατο να αναδυθεί. Αυτή η περίεργη ενδιάμεση κατάσταση είναι η πολιτική των ταυτοτήτων. Επειδή δεν είναι αρκετά χριστιανική, ούτε όμως αρκετά κοσμική, ίσως να γίνεται καλύτερα κατανοητή ως το Walking Dead (σ.σ. αναφορά στην σειρά Ζωντανοί Νεκροί) του Χριστιανισμού. Η ρητορική της παράβασης και της αθωότητας ήταν ζωογόνος όταν βασίλευε ο Χριστιανισμός. Κι αυτό γιατί τότε, η παράβαση και η αθωότητα δεν μπορούσαν να αποσυνδεθούν από τη μετάνοια, την εξιλέωση και τη συγχώρεση. Χωρίς αυτά, η ζωή μαραίνεται. Προς το παρόν - ίσως για πάντα; - η βασιλεία του Χριστιανισμού είναι πια πίσω μας. Αυτό που μας γυροφέρνει τώρα είναι ένα ζοφερό και θανατηφόρο πλάσμα, που ζει σκοτώνοντας όσους έχουν απομείνει ζωντανοί. Το κάνει καθιστώντας τους αποδιοπομπαίους, αποδίδοντάς τους αμαρτήματα για τα οποία πρέπει να εξαγνιστούν - και μη δίνοντάς τους κανένα μέσο για να μετανοήσουν, να εξιλεωθούν, ή να συγχωρεθούν. Η πολιτική των ταυτοτήτων είναι η μακάβρια επιβεβαίωση της διαχρονικότητας της χριστιανικής ρητορικής της παράβασης και της αθωότητας. Και είναι επίσης η ανατριχιαστική επιβεβαίωση ότι η εποχή του Χριστιανισμού έχει παρέλθει.
Η χριστιανική αντίληψη της παράβασης και της αθωότητας, την οποία φαίνεται ότι έχουμε χάσει πια από τον ορίζοντα, είναι η εξής: η αμαρτία του ανθρώπου - η παράβαση του - είναι προπατορική. Είναι πάντοτε ήδη παρούσα. Οι Ρωμαιοκαθολικοί και οι Προτεστάντες διαφωνούν για τον σκοπό αυτού του σημείου, αλλά συμφωνούν, ακολουθώντας τον Αθανάσιο, ότι το προπατορικό αμάρτημα σημαίνει ότι χωρίς τη βοήθεια του Θεού, ο ίδιος ο άνθρωπος δεν μπορεί να γεφυρώσει το χάσμα που έχει ανοίξει μεταξύ εκείνου και του Θεού. Αυτό οδήγησε σε ένα «θεϊκό δίλημμα», το οποίο θα μπορούσε να επιλυθεί μόνο μέσω της ιεραποστολής του ίδιου του Θεού, ώστε να επιτελέσει μια επαρκή θυσία. Μέσω αυτής της θυσίας, ο Χριστός, ο Αθώος Αμνός του Θεού, θα έπαιρνε πάνω Του «τις αμαρτίες του κόσμου».
Η σύγχρονη αριστερά ως παραμόρφωση του Χριστιανισμού
Η πολιτική των ταυτοτήτων είναι μια πολιτική, και όχι θρησκευτική εκδοχή αυτής της αποκάθαρσης, και αφορά περισσότερο σύνολα ατόμων παρά μεμονωμένα άτομα. Ο αποδιοπομπαίος τράγος που προσφέρει σήμερα για θυσία η πολιτική των ταυτοτήτων είναι ο λευκός ετεροφυλόφιλος άντρας. Εάν αποκαθαρθεί, φαντασιώνονται οι οπαδοί του, ο ίδιος ο κόσμος, μαζί με τα υπόλοιπα σύνολα ανθρώπων πάνω σε αυτόν, θα εξαγνιστεί από το στίγμα της αμαρτίας. Χωρίς εξαίρεση, κάθε σημαντικό στοιχείο των δράσεων του Δημοκρατικού Κόμματος των ΗΠΑ σήμερα μπορεί να εντοπιστεί σε αυτήν την θεωρία. Η εναντίωση του Δημοκρατικού Κόμματος στα εθνικά σύνορα. Η ακλόνητη επιμονή του ότι είναι απαραίτητοι κάποιοι θεμελιώδεις πολιτικοί και οικονομικοί μετασχηματισμοί για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Η απέχθειά του για τα «βρώμικα» ορυκτά καύσιμα. Το αίτημά του για ανακατανομή του πλούτου · και η αποφασιστικότητά του για το ότι κάθε διαμεσολαβητικός θεσμός στον οποίο συναντώνται οι πολίτες (σ.σ. εκκλησίες, λέσχες, σωματεία, αθλητικοί σύλλογοι, κλπ) πρέπει να αλλάξει ώστε να λειτουργεί «χωρίς αποκλεισμούς» - όλα αυτά έχουν στη ρίζα τους την υπόθεση ότι το έθνος-κράτος, το ελεύθερο εμπόριο, τα πετροχημικά που το τροφοδοτούν, η συμβατική οικογένεια με σκοπό την τεκνοποίηση, οι πολιτικοί μας θεσμοί, και τα θρησκευτικά μας ιδρύματα, είναι ακάθαρτα ή παρωχημένα εξαιτίας του λευκού ετεροφυλόφιλου ανθρώπου που έβαλε το χέρι του στην οικοδόμηση και την διατήρησή τους. Στον κόσμο που κατασκευάζει η πολιτική των ταυτοτήτων, υπάρχει πράγματι η παράβαση και η αθωότητα. Αποκομμένη όμως από τον Χριστιανισμό, αναζητά πολιτικά μέσα για να εξαγνίσει τον κόσμο από το στίγμα της παράβασης. Αυτός είναι ο λόγος που απλώς εκδιώκει τον παραβάτη.
Σύγχρονες έρευνες δείχνουν ότι οι Αμερικανοί έχουν χάσει ή χάνουν τη θρησκευτικότητά τους, ότι ο κόσμος γίνεται κοσμικός. Ο πυρετός της πολιτικής των ταυτοτήτων που σαρώνει τώρα το έθνος, υποδηλώνει ότι αυτές οι έρευνες ψάχνουν στο λάθος μέρος και θέτουν τις λάθος ερωτήσεις. Οι Αμερικανοί δεν έχουν χάσει την θρησκευτικότητά τους. Απλά την μετατόπισαν στη σφαίρα της πολιτικής. Ο θεσμικός διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους μπορεί να παραμένει σε μεγάλο βαθμό άθικτος, αλλά ο διαχωρισμός μεταξύ θρησκείας και πολιτικής έχει σε μεγάλο βαθμό καταρρεύσει. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τη ρητορική της παράβασης και της αθωότητας, έχουν ανταλλάξει θέσεις. Κάποτε, λόγω του δόγματος του προπατορικού αμαρτήματος, υπήρχε ένα τεκμήριο ενοχής στις εκκλησίες και, λόγω της νομικής μας ιστορίας, ένα τεκμήριο αθωότητας στον τομέα της πολιτικής. Σήμερα, αυτή η εγκατάλειψη του δόγματος του προπατορικού αμαρτήματος είχε το παράξενο αποτέλεσμα να άρει το βάρος της ενοχής από τις εκκλησίες - και να το μετατοπίσει στην πολιτική. Ό,τι και να λέει ο νόμος για την αθωότητά μας, το τεκμήριο της πολιτικής των ταυτοτήτων είναι ότι ο άνθρωπος - ή πιο σωστά, ο λευκός ετεροφυλόφιλος άνδρας - είναι ένοχος. Πρόκειται για μια επικίνδυνη αντιστροφή των νομικών κανόνων που χρειάστηκαν αιώνες για να εξελιχθούν και να επικρατήσουν στον αγγλοαμερικανικό κόσμο. Μπορούμε να αναμένουμε ότι αυτή η καταστροφή θα εμβαθυνθεί, όσο οι συνήγοροι της πολιτικής των ταυτοτήτων, τα ζόμπι του Χριστιανισμού, μαστίζουν τον κόσμο μας.
***
Ο Τζόσουα Μίτσελ είναι καθηγητής πολιτικής θεωρίας στο πανεπιστήμιο Τζορτζτάουν και μέλος στο Κέντρο του Αμερικανικού Τρόπου Ζωής του Ινστιτούτου Claremont.
Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων, συμπεριλαμβανομένου, πιο πρόσφατα, του American Awakening: Identity Politics and Other Afflictions of Our Time.