Κάτι συνέβη στον 21ο αιώνα που προκάλεσε ένα είδος ρήξης στην μεταλαμπάδευση της ιατρικής γνώσης, και έτσι οι κοινωνίες σε όλο τον κόσμο έγιναν ευάλωτες από την παρουσία ενός νέου ιού, με αποτέλεσμα να τις εξουσιάζουν τσαρλατάνοι, γυρολόγοι, λαοπλάνοι των μέσων ενημέρωσης και επίδοξοι δικτάτορες.
Έτσι, για παράδειγμα, όλα τα κράτη είναι έτοιμα να επιβάλλουν νέα lockdown εάν τα δεδομένα μόλυνσης στραφούν προς την κακή κατεύθυνση. Σύμφωνα με ποια θεωρία, ακριβώς, υποτίθεται ότι αυτό βοηθά την κατάσταση; Πώς η εκ νέου επιβολή εντολών για παραμονή στο σπίτι ή η επιβολή κλεισίματος των γυμναστηρίων καταφέρνουν μυστηριωδώς να εκφοβίσουν έναν ιό ώστε να εξαφανιστεί; Φαίνεται πως η κατανόηση των ιών και της ανοσίας έχει αντικατασταθεί από κάτι που μοιάζει με το παιδικό κρυφτούλι.
Αποφάσισα λοιπόν να κατεβάσω από το διαδίκτυο το βιβλίο «Molecular and Cell Biology for Dummies» (Μοριακή και κυτταρική βιολογία για αρχαρίους) για να τσεκάρω αν είμαι τρελός. Χάρηκα που είδα ότι δηλώνει ξεκάθαρα πως υπάρχουν μόνο δύο τρόποι να νικήσεις έναν ιό: η φυσική ανοσία και τα εμβόλια.
Το βιβλίο άφηνε εντελώς έξω την επιλογή που υιοθέτησε σχεδόν ολόκληρος ο πλανήτης τον Μάρτιο (του 2020): καταστρέψτε τις επιχειρήσεις, αναγκάστε τους πάντες να κρυφτούν στα σπίτια τους, και βεβαιωθείτε ότι κανείς δεν θα πλησιάζει κανέναν άλλο. Ο λόγος που το κείμενο την άφησε έξω είναι ότι η ιδέα αυτή είναι ουσιαστικά γελοία, τόσο πολύ μάλιστα, που αρχικά πλασαρίστηκε σαν στρατηγική για τη διατήρηση ελεύθερων κλινών στα νοσοκομεία, και μόνο αργότερα μεταλλάχθηκε σε μια γενική αρχή ότι ο τρόπος για να νικήσεις έναν ιό είναι να αποφεύγεις τους ανθρώπους και φοράς κάτι σαν στολή αστροναύτη.
Εδώ είναι το απόσπασμα:
«Για όλη την καταγεγραμμένη ιστορία, οι άνθρωποι συμμετείχαν σε έναν θανατηφόρο χορό με τους ιούς. Οι ιοί της ιλαράς, της ευλογιάς, της πολιομυελίτιδας και της γρίπης άλλαξαν την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας: Η ιλαρά και η ευλογιά σκότωσαν εκατοντάδες χιλιάδες ιθαγενείς Αμερικανούς. Η πολιομυελίτιδα σκότωσε και παρέλυσε ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου των ΗΠΑ Franklin Delano Roosevelt, και η επιδημία της γρίπης του 1918 σκότωσε περισσότερους ανθρώπους από αυτούς που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια ολόκληρου του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.»
Για τους περισσότερους ιούς που επιτίθενται σε ανθρώπους, οι μόνες σας άμυνες είναι η πρόληψη και το ανοσοποιητικό σας σύστημα. Τα αντιβιοτικά δεν σκοτώνουν τους ιούς και οι επιστήμονες δεν έχουν ανακαλύψει πολλά αποτελεσματικά αντιϊκά φάρμακα.
Τα εμβόλια είναι μικρά κομμάτια βακτηρίων ή ιών που εγχέονται στο σώμα για να δώσουν στο ανοσοποιητικό σύστημα κάτι σαν εκπαίδευση. Λειτουργούν ενισχύοντας το αμυντικό σας σύστημα, ώστε να είστε έτοιμοι να πολεμήσετε τα βακτήρια ή τον ιό με την πρώτη επαφή, χωρίς να χρειαστεί να νοσήσετε πρώτα. Ωστόσο, για ορισμένες ιογενείς ασθένειες δεν υπάρχουν εμβόλια και η μόνη επιλογή είναι να περιμένετε αμήχανα, ώσπου να κερδίσει τη μάχη το ανοσοποιητικό σας σύστημα.
Ένας ιός δεν είναι μίασμα, ή μια κόκκινη γλίτσα όπως στο παιδικό βιβλίο Cat in The Hat . Δεν υπάρχει τρόπος για να διεξαγάγετε, πολύ λιγότερο να κερδίσετε, έναν εθνικό πόλεμο ενάντια σε έναν ιό. Δεν νοιάζεται για τα σύνορα, τα εκτελεστικά διατάγματα και τα αξιώματα. Ένας ιός είναι κάτι που ένα ανοσοποιητικό σύστημα πρέπει να καταπολεμήσει κάθε φορά, και το σώμα μας έχει εξελιχθεί ώστε να είναι κατάλληλο να κάνει ακριβώς αυτό. Τα εμβόλια μπορούν να δώσουν πλεονέκτημα στο ανοσοποιητικό σύστημα μέσω ενός έξυπνου καλιμπραρίσματος, τρόπος του λέγειν. Ακόμα κι έτσι, θα υπάρχει πάντα ένας επόμενος ιός και μια ακόμα μάχη, και έτσι κυλάει η ζωή για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια.
Αν διαβάσατε προσεκτικά τα παραπάνω, τώρα ξέρετε περισσότερα από όσα θα ξέρατε παρακολουθώντας 50 ομιλίες TED για ιούς από τον Μπιλ Γκέιτς. Αν και έχει ρίξει εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια για να καταρτίσει κάποιο παγκόσμιο σχέδιο για την καταπολέμηση των μικροβίων, η αντίληψή του φαίνεται να μην έχει υπερβεί τη θεωρία του κρυφτού, και του ποιος θα τρομάξει περισσότερο τον άλλον.
Υπάρχει ένα διαφορετικό επίπεδο κατανόησης του ιού, που παρατηρήθηκε στη δεκαετία του 1950 και στη συνέχεια κωδικοποιήθηκε στη δεκαετία του '70. Για πολλούς ιούς, δεν χρειάζεται να τους κολλήσουν όλοι για να αποκτήσουν ανοσία και δεν χρειάζονται όλοι ένα εμβόλιο, εάν υπάρχει. Η ανοσία επιτυγχάνεται όταν ένα ορισμένο ποσοστό του πληθυσμού έχει προσβληθεί από κάποια μορφή του ιού, με συμπτώματα ή χωρίς, και τότε ο ιός εξαλείφεται αποτελεσματικά.
Αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις, διότι σημαίνει ότι τα ευάλωτα δημογραφικά τμήματα του πληθυσμού μπορούν να απομονωθούν για την ενεργή περίοδο του ιού, και να επιστρέψουν στην κανονική ζωή μόλις επιτευχθεί η «ανοσία της αγέλης» χάρη στην μετάδοσή του σε κάποιο τμήμα του μη ευάλωτου πληθυσμού. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όλες οι ιατρικές συμβουλές για τους ηλικιωμένους ήταν να αποφεύγουν τα μεγάλα πλήθη κατά τη διάρκεια της περιόδου της γρίπης, και γιατί η μετάδοση και η ανάρρωση για τις μη ευάλωτες ομάδες είναι στην πραγματικότητα κάτι καλό.
Αυτό που αποκομίζετε από αυτή τη συμβουλή για τον ιό δεν είναι ο φόβος αλλά η ήρεμη διαχείριση. Αυτή η σοφία –όχι άγνοια, αλλά σοφία– βρισκόταν πίσω από την φιλοσοφική προσέγγιση «πρώτα, φρόντισε να μη βλάψεις» στην επιδημία πολιομυελίτιδας του 1949-1952 , την ασιατική γρίπη του 1957-58 και τη γρίπη του Χονγκ Κονγκ του 1968-69 . Ο (σ.σ. κορυφαίος ίσως επιδημιολόγος όλων των εποχών) Ντόναλντ Χέντερσον συνόψισε όμορφα αυτή την παλιά σοφία: «Οι κοινότητες που αντιμετωπίζουν επιδημίες ή άλλα ανεπιθύμητα συμβάντα ανταποκρίνονται καλύτερα και με το λιγότερο άγχος, όταν η κανονική κοινωνική λειτουργία της κοινότητας διαταράσσεται λιγότερο».
Και αυτό κάναμε για τα εκατό χρόνια μετά την καταστροφική ισπανική γρίπη του 1918. Ποτέ ξανά δεν επιχειρήσαμε εκτεταμένο κλείσιμο ή lockdown, ακριβώς επειδή είχαν αποτύχει τόσο παταγωδώς στα λίγα μέρη που επιχειρήθηκαν.
Η θεωρία των αλαφροϊσκιωτων επιχείρησε να επιστρέψει με τη γρίπη των χοίρων του 2009 (H1N1), αλλά ο κόσμος ήταν πολύ απασχολημένος με την αντιμετώπιση μιας οικονομικής κρίσης, έτσι η μεταπολεμική στρατηγική ελέγχου και αναχαίτισης του ιού επικράτησε για άλλη μια φορά, ευτυχώς. Στη συνέχεια, όμως, η τέλεια καταιγίδα χτύπησε το 2020 και μια νέα γενιά πολεμιστών κατά των ιώσεων είχε την ευκαιρία να πραγματοποιήσει ένα μεγάλο κοινωνικό πείραμα, βασισμένο σε υπολογιστικά μοντέλα και προγνώσεις .
Και ξαφνικά, είχαμε αυτό το νέο λεξιλόγιο και έπρεπε όλοι να υπακούσουμε σε παράξενα αυθαίρετες προτροπές. «Πήγαινε μέσα! Όχι, περίμενε, μην μπεις μέσα!» «Μείνετε υγιείς, αλλά κλείστε τα γυμναστήρια!» «Απομακρύνσου από τον ιό αλλά μην ταξιδεύεις!» «Μην φοράς μάσκα, περίμενε, φόρεσε μάσκα!» (Τώρα μπορούμε να προσθέσουμε: «Συναθροιστείτε, αλλά μόνο εάν διαμαρτύρεστε κατά του Τραμπ»)
Οι άνθρωποι άρχισαν να πιστεύουν τρελά πράγματα, σαν να είμαστε αγρότες του μεσαίωνα, όπως ότι, εάν υπάρχει μια συνάντηση ανθρώπων ή αν σταθείς πολύ κοντά σε κάποιον, ο κακός ιός θα εμφανιστεί αυτόματα και θα μολυνθείτε. Ή ότι θα μπορούσατε να είστε μυστικός υπερμεταδότης ακόμα κι αν δεν έχετε συμπτώματα, και επίσης ότι μπορείτε να κολλήσετε τον ιό αγγίζοντας σχεδόν οτιδήποτε.
Θεέ μου, η τεράστια ποσότητα από αντιεπιστημονικές μπούρδες που εξαπολύθηκε σε εκείνους τους τρομερούς (πρώτους) τρεις μήνες κάνει το μυαλό να πονάει. Αλλά αυτό συμβαίνει σε κάθε πανικό. Προφανώς.
Τώρα, κάτι με βασάνιζε πραγματικά αυτούς τους μήνες καθώς παρακολουθούσα την απίστευτη υποχώρηση των περισσότερων ελευθεριών, που θεωρούσαμε εδώ και καιρό δεδομένες. Ο κόσμος κλειδώθηκε έξω από τις εκκλησίες και τα σχολεία, οι επιχειρήσεις έκλεισαν, οι αγορές έκλεισαν, οι κυβερνήτες κρύφτηκαν σε καταφύγια που δεν προορίζονταν για τον έλεγχο ασθενειών αλλά για επιδρομές βομβαρδιστικών αεροπλάνων, και οι μάσκες ήταν υποχρεωτικές, όλα αυτά ενώ οι καθημερινοί άνθρωποι, που κατά τα άλλα φαίνονται έξυπνοι, πηδούσαν για να αποφύγουν ο ένας από τον άλλον σαν τις ακρίδες.
Το μεγάλο σοκ για μένα ήταν ότι ανακάλυψα πόση ηλιθιότητα υπάρχει στον πληθυσμό, ιδιαίτερα στις τάξεις των πολιτικών.
Συγχωρέστε με που επιμένω στη χρήση του όρου «ηλίθιος» αλλά είναι τεχνικά σωστός. Τον δανείζομαι από τον Αλμπέρ Καμύ και το εξαιρετικό βιβλίο του Η Πανούκλα (1947).
«Όταν ξεσπά πόλεμος, οι άνθρωποι λένε: «Είναι πολύ ηλίθιο, δεν μπορεί να κρατήσει για πολύ». Όμως, αν και ένας πόλεμος μπορεί κάλλιστα να είναι «πολύ ηλίθιος», αυτό δεν τον εμποδίζει να διαρκέσει. Η ηλιθιότητα έχει την ικανότητα να βρίσκει το δρόμο της».
Πράγματι, είναι αλήθεια.
Ήταν μόλις τον περασμένο Φεβρουάριο (σ.σ. του 2020) που φαινόμασταν έξυπνοι. Είχαμε μια καταπληκτική τεχνολογία, ταινίες κατά παραγγελία στο ίντερνετ, ένα smartphone στις τσέπες μας για να επικοινωνούμε με όλους και να ανακαλύπτουμε όλη τη γνώση του κόσμου. Υπήρχε ειρήνη λίγο πολύ. Υπήρχε ευημερία. Υπήρχε πρόοδος. Τα ιατρικά μας συστήματα λειτουργούσαν. Φαινόταν ότι μόλις πριν από λίγους μήνες, τα είχαμε όλα μαζί. Μοιάζαμε έξυπνοι. Μέχρι ξαφνικά να αναλάβει η ηλιθιότητα, περίπου έτσι μοιάζαμε.
Στην πραγματικότητα δεν ήμασταν έξυπνοι ως άτομα. Οι πολιτικοί μας ήταν τόσο ηλίθιοι όσο ήσαν πάντοτε, και η μαζική άγνοια διαπερνούσε τον πληθυσμό, τότε όπως και πάντα. Εκείνο που ήταν ευφυές τον περασμένο Φεβρουάριο ήταν η κοινωνία και οι διαδικασίες που την έκαναν να λειτουργεί εκείνον τον παλιό, καλό καιρό.
«Παρακαλώ εξηγηθείτε.»
Αυτό θα κάνω.
Ας δούμε τις κοινωνικές αναλύσεις του FA Hayek. Το κύριο θέμα του είναι ότι η λειτουργία της κοινωνικής αρμονίας απαιτεί γνώση και ευφυΐα, αλλά καμία από αυτές τις ουσιαστικές γνώσεις δεν υπάρχει σε κάθε μεμονωμένο μυαλό, πολύ περισσότερο σε κάθε πολιτικό ηγέτη. Η γνώση και η ευφυΐα που απαιτούνται για να ευδοκιμήσει η κοινωνία είναι, αντίθετα, αποκεντρωμένες σε ολόκληρη την κοινωνία και ενσωματώνονται σε θεσμούς και διαδικασίες που σταδιακά εξελίσσονται χάρη στις ελεύθερες ενέργειες και τις επιλογές των ατόμων.
Ποιοι είναι αυτοί οι θεσμοί; Οι τιμές της αγοράς, οι εφοδιαστικές αλυσίδες, οι παρατηρήσεις που κάνουμε μετά από επιτυχημένες ή αποτυχημένες επιλογές άλλων, οι οποίες βελτιώνουν τις συνήθειες και τις κινήσεις μας, τα ήθη και οι συνήθειες που λειτουργούν ως κοινωνικά μηνύματα, τα επιτόκια που συντονίζουν προσεκτικά τη ροή του χρήματος με τις χρονικές μας προτιμήσεις, και την «ανοχή στο ρίσκο». Ακόμη και τα ήθη που διέπουν το πώς συμπεριφερόμαστε ο ένας στον άλλον. Όλα αυτά συνδυάζονται για να δημιουργήσουν μια μορφή κοινωνικής νοημοσύνης που δεν εδρεύει σε μεμονωμένα μυαλά, αλλά στην ίδια τη διαδικασία της κοινωνικής εξέλιξης.
Το πρόβλημα είναι ότι μια κοινωνία που λειτουργεί καλά μπορεί να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι όλα συμβαίνουν όχι λόγω διαδικασιών, αλλά επειδή είμαστε τόσο έξυπνοι ή ίσως έχουμε σοφούς ηγέτες με κάποιο καλό πλάνο. Φαίνεται ότι πρέπει να είναι έτσι, αλλιώς πώς θα μπορούσαμε να γίνουμε τόσο καλοί σε αυτό που κάνουμε; Το κύριο σημείο του Χάγιεκ είναι ότι είναι λάθος να πιστώνει κανείς τα πολιτισμικά επιτεύγματα στην ατομική ευφυΐα ή τη γνώση, πολύ λιγότερο στις ικανές κυβερνήσεις με τους έξυπνους ηγέτες. Αντίθετα, τα πραγματικά εύσημα ανήκουν σε θεσμούς και διαδικασίες που κανείς δεν ελέγχει συγκεκριμένα.
«Για να κατανοήσουμε τον πολιτισμό μας», γράφει ο Χάγιεκ, «πρέπει να εκτιμήσουμε ότι η εκτεταμένη τάξη δεν προέκυψε από κάποιο ανθρώπινο σχέδιο ή πρόθεση, αλλά αυθόρμητα: προέκυψε από την ακούσια συμμόρφωση με ορισμένες παραδοσιακές και σε μεγάλο βαθμό ηθικές πρακτικές, πολλές από τις οποίες οι άνθρωποι τείνουν να αντιπαθούν, τη σημασία των οποίων συνήθως αδυνατούν να κατανοήσουν, των οποίων την εγκυρότητα δεν μπορούν να αποδείξουν, και οι οποίες, ωστόσο, εξαπλώθηκαν αρκετά γρήγορα μέσω μιας εξελικτικής επιλογής - της συγκριτικής αύξησης του πληθυσμού και του πλούτου - εκείνων των ομάδων που έτυχε να τις ενστερνιστούν».
Τα lockdown θρυμμάτισαν αυτές τις πρακτικές, τις διαδικασίες και τους θεσμούς. Τις αντικατέστησαν σχεδόν εν μία νυκτί με νέες γραφειοκρατικές και αστυνομικές - κρατικές εντολές, που μας έσυραν στα σπίτια μας και όρισαν αυθαίρετα νέες κατηγοριοποιήσεις: επιλέξιμες έναντι μη επιλέξιμων ιατρικών πράξεων, βασικές εναντίον μη βασικών επιχειρήσεων, επιτρεπτές έναντι μη επιτρεπτών μορφών συναθροίσεων, ακόμη και μέχρι το σημείο του να μετριέται η απόσταση από την οποία πρέπει να χωριζόμαστε ο ένας από τον άλλο. Και κάπως έτσι, με εκτελεστικά διατάγματα, πολλοί από εκείνους τους θεσμούς και τις διαδικασίες συνθλίφτηκαν κάτω από τη μπότα του πολιτικού συστήματος.
Τι αναδύθηκε για να πάρει τη θέση τους; Είναι λυπηρό, αλλά η απάντηση είναι η διάχυτη άγνοια. Παρά το γεγονός ότι έχουμε πρόσβαση σε όλη τη γνώση του κόσμου στις τσέπες μας, τεράστιοι αριθμοί πολιτικών και καθημερινών ανθρώπων οπισθοδρόμησαν σε μια προ-νεωτερική αντίληψη περί ασθένειας. Οι άνθρωποι το έκαναν αυτό από φόβο, και ξαφνικά και παραδόξως αποδέχτηκαν τις πολιτικές εντολές. Είχα φίλους που μου είπαν ότι το έκαναν αυτό, πιστεύοντας ότι οι μαζικοί θάνατοι ήταν προ των πυλών, οπότε το μόνο που έπρεπε να κάνουν ήταν να λουφάξουν και να συμμορφωθούν με τα διατάγματα.
Η φαινομενική ευφυΐα που είχαμε μόλις τον Φεβρουάριο φάνηκε ξαφνικά να μετατρέπεται σε χυλό. Ένας καλύτερος τρόπος για να το καταλάβουμε αυτό είναι ότι όλοι οι πιο έξυπνοι θεσμοί και οι πρακτικές μας συντρίφθηκαν, αφήνοντας στη θέση τους μόνο ωμή ηλιθιότητα.
Η αλήθεια είναι ότι εμείς ως άτομα πιθανότατα δεν είμαστε πολύ πιο έξυπνοι από τους προγόνους μας. Ο λόγος που σημειώσαμε τόση πρόοδο οφείλεται στην αυξανόμενη πολυπλοκότητα των εκτεταμένων συστημάτων -που αναλύει ο Χάγιεκ- για την συνεργασία μεταξύ μας, την σηματοδότηση (σ.σ. των αναγκών μας μέσω των τιμών της αγοράς), την συσσώρευση κεφαλαίου, και την τεχνολογική τεχνογνωσία, κανένα από τα οποία δεν οφείλεται σε σοφούς ηγέτες στην κυβέρνηση και τη βιομηχανία, αλλά αντίθετα οφείλονται στη σοφία των θεσμών που χτίσαμε σταδιακά για δεκαετίες, αιώνες και χιλιετίες.
Αφαιρέστε τα όλα αυτά, και θα αποκαλύψετε εκείνο που δεν θέλουμε πραγματικά να δούμε.
Κοιτάζοντας πίσω στο χρόνο, είμαι πολύ εντυπωσιασμένος από τις γνώσεις και την επίγνωση που είχε η μεταπολεμική γενιά για τον μετριασμό των ασθενειών. Διδασκόταν στα σχολεία, παραδόθηκε σε πολλές γενιές, και ασκήθηκε στη δημοσιογραφία και τις δημόσιες υποθέσεις. Αυτό ήταν κάτι έξυπνο. Κάτι συνέβη όμως στον 21ο αιώνα που προκάλεσε ένα είδος ρήξης σε αυτήν την μεταλαμπάδευση ιατρικής γνώσης, και έτσι οι κοινωνίες σε όλο τον κόσμο έγιναν ευάλωτες στην παρουσία ενός νέου ιού, με αποτέλεσμα να τις εξουσιάζουν τσαρλατάνοι, γυρολόγοι, λαοπλάνοι των μέσων ενημέρωσης και επίδοξοι δικτάτορες.
Με την χαλάρωση τελικά του lockdown, θα δούμε την επιστροφή αυτών που μοιάζουν με έξυπνες κοινωνίες και την σταδιακή υποχώρηση της επιρροής των ηλίθιων. Αλλά ας μην γελιόμαστε. Μπορεί κάλλιστα να μην μάθαμε τίποτα από το φιάσκο που εκτυλίχθηκε μπροστά στα μάτια μας. Εάν οι οικονομίες καταφέρουν να αποκατασταθούν, τελικά, στην προηγούμενή τους κατάσταση, δεν θα είναι επειδή εμείς ή οι ηγέτες μας νικήσαμε με κάποιο τρόπο έναν ιό. Ο ιός ξεπέρασε τους πάντες. Αυτό που θα διορθώσει όσα διέλυσε η κάστα των πολιτικών είναι η ελευθερία, για άλλη μια φορά, να αποκαταστήσουμε τους θεσμούς και τις διαδικασίες που δημιουργούν την εκτεταμένη τάξη, που μας κάνει όλους να νιώθουμε πιο έξυπνοι από ό,τι είμαστε στην πραγματικότητα.
***
Ο Jeffrey A. Tucker είναι ο ιδρυτής του Ινστιτούτου Brownstone και ανεξάρτητος σύμβουλος, που υπηρέτησε ως Διευθυντής Σύνταξης για το Αμερικανικό Ινστιτούτο Οικονομικών Ερευνών (ΑΙΕR). Είναι συγγραφέας πολλών χιλιάδων άρθρων στον επιστημονικό και εκλαϊκευμένο Τύπο, και οκτώ βιβλίων σε 5 γλώσσες, με πιο πρόσφατο το Liberty ή Lockdown . Είναι επίσης ο αρχισυντάκτης του The Best of Mises . Μιλάει δημόσια για θέματα οικονομίας, τεχνολογίας, κοινωνικής φιλοσοφίας και πολιτισμού.