Η αρχή ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» θεωρείται στην ατομικιστική ηθική ως άρνηση κάθε ηθικής. Στην κολεκτιβιστική ηθική γίνεται αναγκαστικά ο υπέρτατος κανόνας
Ο Αυστριακός οικονομολόγος και πολιτικός φιλόσοφος Friedrich August von Hayek γεννήθηκε στη Βιέννη στις 8 Μαΐου του 1899 και έζησε σχεδόν ολόκληρο τον 20ό αιώνα. Κέρδισε το βραβείο Νόμπελ Οικονομίας το 1974 και πέθανε το 1992 σε ηλικία 92 ετών.
Ο 20ός ήταν ίσως ο πιο κολεκτιβιστικός αιώνας μετά την εποχή της Αυτοκρατορίας των Ίνκας του 16ου αιώνα - μια τραγική ειρωνεία, δεδομένου ότι ο Χάγιεκ προσέφερε στον κόσμο μερικές από τις πιο δριμείες κριτικές για το δηλητήριο του κολεκτιβισμού.
Οι ιδέες του Χάγιεκ για τον κολεκτιβισμό είναι διάσπαρτες σε πολλά έργα του και εκφράζονται ιδιαιτέρως καλά στο κλασικό βιβλίο του 1944, «Ο Δρόμος προς τη Δουλεία». Τα αποσπάσματα παρατίθενται εδώ ως φόρος τιμής σε αυτόν για την 122η επέτειο από τη γέννησή του. (Επιπλέον, παροτρύνω τους αναγνώστες που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για αυτό το υπαρξιακό θέμα να συμβουλευτούν την επιλογή αναγνωσμάτων που προτείνω στο τέλος αυτού του δοκιμίου).
Ο κολεκτιβισμός είναι μια κοσμοθεωρία για την ανθρώπινη ζωή και την ανθρώπινη δράση. Αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως μια μάζα που απαιτεί μια ενιαία (αν όχι ομόφωνη) κατεύθυνση. Ο ατομικισμός είναι το αντίθετό του, επειδή βλέπει την «ανθρωπότητα» ως μια έννοια αφηρημένη, αποτελούμενη από μοναδικά άτομα, το καθένα με δικό του νου και δικά του δικαιώματα. Εκεί που ένας κολεκτιβιστής θα υπέτασσε εύκολα το άτομο σε έννοιες όπως η πλειοψηφία ή η «λαϊκή βούληση», ένας ατομικιστής είναι επιφυλακτικός απέναντι σε οποιοδήποτε άτομο ή ομάδα που ισχυρίζεται ότι μιλάει για λογαριασμό των άλλων χωρίς τη συγκατάθεσή τους.
Ο Χάγιεκ επεσήμανε αυτό που θα έπρεπε να είναι προφανές, αλλά συχνά αποσιωπάται, δηλαδή ότι τα «σχέδια» της συλλογικής εξουσίας εφαρμόζονται μέσω εκφοβισμού εις βάρος των σχεδίων των ατόμων. Αυτό σημαίνει ότι όλες οι μορφές σοσιαλισμού είναι, ουσιαστικά, κολεκτιβιστικές και ότι όλες οι επικρίσεις για τον κολεκτιβισμό ισχύουν για τον σοσιαλισμό με τη μία ή την άλλη μορφή. Ο σοσιαλισμός χρησιμοποιεί πάντοτε κολεκτιβιστική ρητορική και, κυρίως, επιχειρεί να επιτύχει τους σκοπούς του με κολεκτιβιστικές μεθόδους. Στο σύνολό τους, οι συνεισφορές του Χάγιεκ και του μέντορά του Λούντβιχ φον Μίζες συνιστούν μια τόσο πλήρη και ισχυρή αποδόμηση του σοσιαλιστικού οράματος, ώστε η μόνη αποτελεσματική απάντηση των σοσιαλιστών ήταν να τις αγνοήσουν.
«Σχεδόν όλα τα σημεία διαφωνίας μεταξύ των σοσιαλιστών και των [κλασικών, της ελεύθερης αγοράς] φιλελεύθερων», γράφει ο Hayek, «αφορούν τις μεθόδους που είναι κοινές σε όλες τις μορφές κολεκτιβισμού, και όχι τους συγκεκριμένους σκοπούς για τους οποίους οι σοσιαλιστές θέλουν να τις χρησιμοποιήσουν...»
Για παράδειγμα, σχεδόν όλοι είναι υπέρ της εκπαίδευσης. Ένας ατομικιστής θα ενθάρρυνε μια πληθώρα μεθόδων και θεσμών για την απόκτησή της μέσω της προσωπικής επιλογής και της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας. Ένας σοσιαλιστής υποστηρίζει μια συλλογική προσέγγιση - κρατικά σχολεία, κρατικά προγράμματα σπουδών, εντολές από την εξουσία, «ένα μέγεθος για όλους». Ένας ατομικιστής δεν θα ομογενοποιούσε ποτέ την εκπαίδευση με κρατικές εντολές. Θα μπορούσε ακόμη και να αναφέρει τον Μάο, και να το εννοεί πραγματικά: «Αφήστε εκατό λουλούδια να ανθίσουν!» Ένας κολεκτιβιστής, όπως ο σοσιαλιστής Μάο, δεν θα έβλεπε κανέναν άλλο σκοπό στο να ανθίσουν εκατό λουλούδια, εκτός από το να τα κόψει δημιουργώντας πανομοιότυπα, υπάκουα κοτσάνια.
Για έναν κολεκτιβιστή, το να αφήσει τα λουλούδια στην ησυχία τους ή να επιτρέψει την ύπαρξη των ατελείωτων ποικιλιών τους ισοδυναμεί, σημειώνει ο Χάγιεκ, με το να μην υπάρχει κανένας σχεδιασμός. Τα σχέδια των ατόμων είναι εξ ορισμού χάος (σ.σ. για τους σοσιαλιστές), ενώ τα σχέδια της κεντρικής εξουσίας είναι κατά κάποιον τρόπο εγγενώς ορθολογικά. «Αυτό που απαιτούν οι κεντρικοί μας σχεδιαστές», λέει ο Χάγιεκ, «είναι μια κεντρική καθοδήγηση όλων των οικονομικών δραστηριοτήτων σύμφωνα με ένα ενιαίο σχέδιο, που καθορίζει το πώς οι πόροι της κοινωνίας πρέπει να "κατευθύνονται συνειδητά" για να εξυπηρετούν συγκεκριμένους σκοπούς με έναν συγκεκριμένο τρόπο».
Η διάκριση αυτή ανάγεται στο εξής: Να υπάρχει ανταγωνισμός ή όχι; Ο ατομικιστής θα απαντούσε σε αυτή την ερώτηση με ένα ενθουσιώδες "ΝΑΙ!" επειδή ο ανταγωνισμός συνεπάγεται ατομική επιλογή, υπευθυνότητα και τάση προς την αποτελεσματικότητα. Συνεπάγεται πειραματισμό, με τους καταναλωτές να αποφασίζουν τελικά με τις ελεύθερες επιλογές τους ποια σχέδια παράγουν τα καλύτερα αποτελέσματα. Ο κολεκτιβιστής είναι ενστικτωδώς κατά του ανταγωνισμού, επειδή το σχέδιο που θέλει μπορεί να μην είναι αυτό που επιλέγουν οι άλλοι άνθρωποι σε μια ανταγωνιστική αρένα. Μια ελεύθερη και ατομικιστική κοινωνία, εξηγεί ο Hayek,
«...θεωρεί τον ανταγωνισμό ως ανώτερο όχι μόνο επειδή είναι στις περισσότερες περιπτώσεις η πιο αποτελεσματική μέθοδος που γνωρίζουμε, αλλά ακόμη περισσότερο επειδή είναι η μόνη μέθοδος με την οποία οι δραστηριότητές μας μπορούν να προσαρμοστούν η μία στην άλλη χωρίς την καταναγκαστική ή αυθαίρετη παρέμβαση της εξουσίας. Πράγματι, ένα από τα κύρια επιχειρήματα υπέρ του ανταγωνισμού είναι ότι μας απαλλάσσει από την ανάγκη για "συνειδητό κοινωνικό έλεγχο" και ότι δίνει στα άτομα την ευκαιρία να αποφασίσουν αν οι προοπτικές ενός συγκεκριμένου επαγγέλματος είναι επαρκείς για να αντισταθμίσουν τα μειονεκτήματα και τους κινδύνους που συνδέονται με αυτό.»
Η συλλογική χάραξη πολιτικής είναι αναπόφευκτα το αποκορύφωμα της αλαζονείας, κι όχι το σοφό εγχείρημα ενός παντογνώστη, καλοπροαίρετου μάγου του Οζ. Όπως και στην ταινία, ο «μάγος» αποδεικνύεται ότι είναι απλώς ένας ακόμη θνητός πίσω από την κολεκτιβιστική κουρτίνα, που παριστάνει τον εξυπνότερο και σπουδαιότερο από εμάς τους υπόλοιπους. Γιατί τα σχέδιά του πρέπει να έχουν προτεραιότητα έναντι εκείνων των άλλων ανθρώπων; Μπορείτε να ισχυριστείτε, όπως κάνουν οι κολεκτιβιστές, ότι εκπροσωπεί το 50% συν έναν, ή ότι διαθέτει ανώτερες προθέσεις, ή οτιδήποτε άλλο, αλλά δεν μπορείτε να αποφύγετε το γεγονός ότι τέτοιοι ισχυρισμοί δεν είναι τίποτα περισσότερο από αλαζονικές υποθέσεις. Το «δίκαιο του ισχυροτέρου» είναι ένα δίκαιο που αφορά τον κολεκτιβιστικό σχεδιασμό.
Οι φοιτητές σήμερα διδάσκονται συχνά ότι στο επινοημένο «πολιτικό φάσμα», ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός είναι «αριστερά του κέντρου» και ότι ο καπιταλισμός και ο φασισμός είναι «δεξιά του κέντρου». Όπως έγραψα σε ένα πρόσφατο δοκίμιο με τίτλο «Το μόνο φάσμα που έχει νόημα», αυτό είναι τρομερά παραπλανητικό. Ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός και ο φασισμός είναι όλα τους μπιζέλια στον ίδιο κολεκτιβιστικό λοβό. Ο Χάγιεκ υποστήριζε ότι όλοι τους περιφρονούσαν, τόσο τον ανταγωνισμό όσο και το άτομο, και είχε απόλυτο δίκιο.
«Η ιδέα του πλήρους συγκεντρωτισμού της καθοδήγησης της οικονομικής δραστηριότητας εξακολουθεί να τρομάζει τους περισσότερους ανθρώπους», έγραψε ο Χάγιεκ, «όχι μόνο εξαιτίας της εκπληκτικής δυσκολίας του εγχειρήματος, αλλά ακόμη περισσότερο εξαιτίας του τρόμου που εμπνέει η ιδέα ότι τα πάντα κατευθύνονται από ένα και μόνο κέντρο».
Στο δέκατο κεφάλαιο του Δρόμου προς τη δουλεία («Γιατί οι χειρότεροι φτάνουν στην κορυφή»), ο Χάγιεκ καταφέρνει ένα πλήγμα από το οποίο οι κολεκτιβιστές δεν θα συνέρχονταν ποτέ. Γιατί; Επειδή έχει τις ρίζες του σε ένα θεμελιωδώς ηθικό επιχείρημα:
«Η αρχή ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα θεωρείται στην ατομικιστική ηθική ως άρνηση κάθε ηθικής. Στην κολεκτιβιστική ηθική γίνεται αναγκαστικά ο υπέρτατος κανόνας - δεν υπάρχει κυριολεκτικά τίποτα που ο συνεπής κολεκτιβιστής δεν πρέπει να είναι διατεθειμένος να κάνει αν αυτό εξυπηρετεί "το καλό του συνόλου", επειδή "το καλό του συνόλου" είναι γι' αυτόν το μοναδικό κριτήριο για το τι πρέπει να γίνει. Η raison d'etat, (η αιτία ύπαρξης) στην οποία η κολεκτιβιστική ηθική έχει βρει την πιο σαφή διατύπωσή της, δεν γνωρίζει κανένα άλλο όριο πέρα από αυτό που θέτει η σκοπιμότητα - η καταλληλότητα της συγκεκριμένης πράξης για τον επιδιωκόμενο σκοπό... Δεν μπορεί να υπάρξει κανένα όριο στο τι πρέπει να είναι πρόθυμος να κάνει ο πολίτης [του κολεκτιβιστικού κράτους], καμία πράξη που η συνείδησή του πρέπει να τον εμποδίζει να διαπράξει, αν είναι απαραίτητη για έναν σκοπό που έχει θέσει η συλλογικότητα, ή που οι ανώτεροί του τον διατάζουν να επιτύχει.»
Ο Friedrich August von Hayek ήταν ένας γίγαντας ανάμεσα στους διανοουμένους. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς διανοούμενος για να τον εκτιμήσει. Πρέπει απλώς να είστε ένα άτομο που εκτιμά το γεγονός ότι είμαστε όλοι ανεξάρτητα άτομα και ότι μόνο ο ίδιος ο Θεός είναι κατάλληλος να σχεδιάζει τις ζωές ή τα οικονομικά των άλλων ανθρώπων.
Ευτυχισμένα γενέθλια, Φ. Α. Χάγιεκ!
Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. :
Hayek Proved that Collectivism Cannot Provide Security by Jim Huntzinger
Myth: Humanity Can Be Best Understood in a Collective Context by Lawrence W. Reed
The Trap of Collectivism by Jorge C. Carrasco
Is Individualism Vs. Collectivism the New Left Vs. Right? By Nicholas Baum
Star Trek and Collectivism: The Case of The Borg by Steven Yates
The Collectivist Paradox by Sheldon Richman
Experiments in Collectivism by Melvin D. Barger
The Collectivist Illusion by Tibor R. Machan
The Tulsa Race Massacre: A Mindless Rage of Collectivist Groupthink by Lawrence W. Reed
I, The Individual: Why the Individual Should be Celebrated by Lawrence W. Reed
Bigotry and Compulsory Inclusion are Both Collectivist by Pierre Lemieux
The Dark Lessons of Utopia by Alex Kozinski
The Only Spectrum That Makes Sense by Lawrence W. Reed
***