Η χώρα αυτή υπήρξε για πάνω από 300 χρόνια και κάλυπτε μεγαλύτερη έκταση από όλη τη Σκανδιναβία
Ο κατάλογος των εξαφανισμένων χωρών περιλαμβάνει τις πιο γνωστές, όπως η ΕΣΣΔ (που ο Ρόναλντ Ρέιγκαν ονόμασε εύστοχα «η Αυτοκρατορία του Κακού») και η Γιουγκοσλαβία, καθώς και εκατοντάδες άλλες, σε μεγάλο βαθμό ξεχασμένες, όπως το Ματζαπαχίτ, η Ασσυρία, η Βαβυλωνία, η Βουργουνδία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στην πραγματικότητα, οι χώρες που έχουν προ πολλού εξαφανιστεί είναι πολύ περισσότερες από τις 195 που υπάρχουν σήμερα στον χάρτη. Ως λάτρης της ιστορίας, δεν έχω ανακαλύψει ποτέ ακόμη μια χώρα της οποίας τα βιώματα των κατοίκων να στερούνταν ενδιαφέροντα γεγονότα και διδάγματα.
Πάρτε για παράδειγμα τη Χαζαρία.
Διήρκεσε για πάνω από 300 χρόνια (650 έως 965 μ.Χ.) και κάλυπτε μεγαλύτερη έκταση από ό,τι όλα τα σκανδιναβικά κράτη της εποχής μας μαζί. Περιλάμβανε το ανατολικό μισό της σημερινής Ουκρανίας, τις στέπες της περιοχής Βόλγα-Ντον της σημερινής Ρωσίας, ολόκληρη τη χερσόνησο της Κριμαίας και τον βόρειο Καύκασο. Το νότιο τμήμα της περιελάμβανε το μεγαλύτερο μέρος των ακτών τριών θαλασσών: της Μαύρης Θάλασσας, της Κασπίας, και της Αράλης.Η άποψή μου είναι ότι για να είναι μια χώρα «επιτυχημένη» για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα -η επιτυχία ορίζεται εδώ ως οικονομικά ευημερούσα, πολιτικά σταθερή και στρατιωτικά αξιόμαχη- πρέπει να διαθέτει σημαντική TTD. Αυτό δεν είναι ένα ευκολοπρόφερτο ακρωνύμιο, ατυχώς, αλλά αντιπροσωπεύει το εμπόριο (Τrade), την ανεκτικότητα (Tolerance) και την αποκέντρωση (Decentralization).
Κάθε ένα από αυτά τα τρία κριτήρια επιτυχίας αξίζει να συζητηθεί, αλλά εδώ είναι η ουσία: Όταν υπάρχει οικονομική ελευθερία και ατομική ιδιοκτησία, το εμπόριο ανθίζει. Και το εμπόριο είναι αυτό που κάνουν οι ειρηνικοί άνθρωποι για να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες και να βελτιώσουν την υλική ευημερία. Αν το καταπνίξετε, το βιοτικό επίπεδο πέφτει κατακόρυφα. Η ανεκτικότητα είναι ένα σημάδι ότι οι άνθρωποι εκτιμούν τα οφέλη που απορρέουν από την ποικιλομορφία στις προσωπικές επιλογές. Ένας μισαλλόδοξος λαός στερεί από τον εαυτό του ό,τι μπορούν να του προσφέρουν οι άλλοι και σπαταλά χρόνο και πόρους πολεμώντας αντί να συνεργάζεται. Η αποκέντρωση διατηρεί τις πλούσιες ταυτότητες των τοπικών κοινοτήτων και εμποδίζει τη συγκέντρωση εξουσίας με την αναπόφευκτη διαφθορά της. Διασκορπισμένη εξουσία σημαίνει εξημερωμένη εξουσία.
Επομένως, μια επιτυχημένη χώρα είναι εκείνη που μπορεί να υπερηφανεύεται για το υψηλό επίπεδό της σε TTD. Ενθαρρύνει τις ανταλλαγές, εξυμνεί την ποικιλομορφία και αποφεύγει την από την κορυφή προς τα κάτω πολιτική καθοδήγηση και έλεγχο. Σχεδόν κάθε «αποτυχημένο κράτος» (failed state) στην ιστορία έκανε ακριβώς το αντίθετο, καταπνίγοντας το εμπόριο, υποδαυλίζοντας το φυλετικό, εθνοτικό ή εθνικιστικό μίσος ή/και εγκαθιστώντας μια δικτατορία.
Η Χαζαρία, προς τιμήν της, εφάρμοσε αξιοσημείωτα μέτρα εμπορίου και ανεκτικότητας και αρκετή αποκέντρωση, ώστε η κυβέρνησή της να μην μπορεί να σαμποτάρει κανένα από τα δύο. Στο τέλος, η καταστροφή της δεν προήλθε από εσωτερική παρακμή αλλά από εξωτερική επίθεση.
Εμπόριο
Οι Χαζάροι, ένας τουρκικός λαός, διεκδίκησαν την ανεξαρτησία τους από την αποδυναμωμένη Δυτική Τουρκική Αυτοκρατορία στα μέσα του 7ου αιώνα. Οι χερσαίες διαδρομές που έχτισαν συνδέονταν με τον περίφημο «Δρόμο του Μεταξιού», ο οποίος με τη σειρά του συνέδεε την Ευρώπη με την Ασία. Η γεωγραφική θέση της Χαζαρίας παρείχε μοναδικά οικονομικά πλεονεκτήματα που ο λαός της υιοθέτησε με προθυμία, σαν μια μικρή πόλη που αναπτύσσεται όταν ανοίγει ένας νέος υπεραστικός αυτοκινητόδρομος λίγα χιλιόμετρα μακριά. Η Χαζαρία έγινε η γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, πράγμα που σήμαινε ότι όχι μόνο οι κάτοικοί της μπορούσαν εύκολα να κάνουν εμπόριο με άλλους λαούς προς κάθε κατεύθυνση, αλλά και ότι έβλεπαν μια πληθώρα εξωτικών αγαθών και ταξιδιωτών να διακινούνται μέσω της περιοχής.
Η Χαζαρία παρείχε ασφαλή διέλευση και επέβαλε ελάχιστη φορολογία στους εμπόρους, καθιστώντας τη χώρα ένα από τα ακμάζοντα εμπορικά σταυροδρόμια του μεσαιωνικού κόσμου. Οι Άραβες στα νοτιοδυτικά εκτιμούσαν ιδιαίτερα τις χαζαρικές γούνες και τα ρούχα. Οι Χαζάροι αντάλλασσαν τα δικά τους ασημένια νομίσματα με καθρέφτες από την Κίνα. Το σκάκι πιθανότατα κατάγεται από τη Χαζαρία, η οποία το εξήγαγε στην Ευρώπη. Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει τεκμήρια για το ότι οι Χαζάροι έμποροι ταξίδευαν μέχρι τη Σουηδία. Ένα βιβλίο γεωγραφίας του 10ου αιώνα γραμμένο στα περσικά, το Hudud al-'Alam («Οι περιοχές του κόσμου»), αναφέρει για τη Χαζαρία: «Πρόκειται για μια πολύ ευχάριστη και ευημερούσα χώρα με μεγάλα πλούτη».
Αν διασχίζατε τη Χαζαρία ως έμπορος, μεταφέροντας εμπορεύματα σε γειτονικές χώρες όπως το Βυζάντιο ή το σημερινό Ιράν ή τη Ρωσία, ο επαρχιακός κυβερνήτης της Χαζαρίας θα σας φορολογούσε στο σημείο εξόδου με συντελεστή 10% επί της αξίας των εμπορευμάτων. Καθόλου άσχημα, δεδομένου ότι απολαμβάνατε τη φιλοξενία και την προστασία των Χαζάρων σε ένα, κατά τα άλλα, μακρύ και επικίνδυνο ταξίδι.
Από τον 19ο αιώνα, οι μελετητές άρχισαν να χρησιμοποιούν τη φράση Pax Khazarica (η Ειρήνη της Χαζαρίας) για να περιγράψουν την κυριαρχία των Χαζάρων στην περιοχή και τους σημαντικούς εμπορικούς δρόμους της.
Ανεκτικότητα
Πώς τα πήγαιναν με την ανεκτικότητα; Από όλες τις ενδείξεις, οι Χαζάροι την υιοθέτησαν και επωφελήθηκαν πάρα πολύ από αυτήν. Σε ένα δοκίμιο του 1835, ο Ρώσος ιστορικός Vasilii V Grigoriev έγραψε:
«Ο λαός των Χαζάρων ήταν ένα ασυνήθιστο φαινόμενο για τον Μεσαίωνα. Περιτριγυρισμένοι από άγριες και νομαδικές φυλές, είχαν όλα τα πλεονεκτήματα των ανεπτυγμένων χωρών: δομημένο κράτος, τεράστιο και ευημερούν εμπόριο και μόνιμο στρατό. Εκείνη την εποχή, κατά την οποία ο φανατισμός και η βαθιά άγνοια συναγωνίζονταν για την κυριαρχία τους στη Δυτική Ευρώπη, το κράτος των Χαζάρων φημιζόταν για τη δικαιοσύνη και την ανεκτικότητά του. Άνθρωποι που διώκονταν για την πίστη τους συνέρρεαν στη Χαζαρία από παντού. Ως αστραφτερό αστέρι έλαμπε λαμπρά στον ζοφερό ορίζοντα της Ευρώπης.»
Οι θρησκευτικές και εθνοτικές τυραννίες στοίχισαν αμέτρητες ανθρώπινες ζωές σε ατελείωτους πολέμους στη μεσαιωνική εποχή, αλλά η Χαζαρία ανέπτυξε μια πολύγλωσση κοινωνία πολλαπλών θρησκειών και λαών. Το άρθρο του Richard A. E. Mason στο χειμερινό τεύχος του The Ukrainian Quarterly του 1995, «The Religious Beliefs of the Khazars», αποκαλύπτει,
«Η προσέγγιση των λαών και των πολιτισμών οδήγησε [...] σε μια άνθηση, τόσο του υλικού, όσο και του πνευματικού πολιτισμού μεταξύ των Χαζάρων. Διαμόρφωσε επίσης τη βάση για την αξιοσημείωτη συμβίωση διαφορετικών συστημάτων θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών που κυριάρχησαν και αποτέλεσαν τόσο μοναδικό χαρακτηριστικό του κράτους των Χαζάρων καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, συνοδεύοντάς το μέχρι την τραγική πτώση του. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις που επικρατούσαν μεταξύ των κατοίκων του κράτους των Χαζάρων ήταν τόσο πολλές και ποικίλες όσο και οι ίδιοι αυτοί οι λαοί.»
Ο φιλελευθερισμός των Χαζάρων ήταν μια ιδιαίτερα καλή είδηση για τους Εβραίους της εποχής, οι οποίοι διώκονταν συστηματικά στη χριστιανική Ευρώπη και την ισλαμική Μέση Ανατολή. Περιγράφοντας τη Χαζαρία ως «φάρο ελπίδας» για τους Εβραίους, ο Κέβιν Άλαν Μπρουκ σημειώνει:
«Οι Εβραίοι μπόρεσαν να ευμερήσουν στη Χαζαρία λόγω της ανεκτικότητας των ηγεμόνων των Χαζάρων, οι οποίοι προσκάλεσαν Βυζαντινούς και Πέρσες Εβραίους πρόσφυγες να εγκατασταθούν στη χώρα τους. Λόγω της επιρροής αυτών των προσφύγων, οι Χαζάροι βρήκαν την εβραϊκή θρησκεία ελκυστική και υιοθέτησαν τον ιουδαϊσμό σε μεγάλους αριθμούς.»
Στο βιβλίο του «Χρονικά του εβραϊκού λαού» του 1996, ο Raymond Scheindlin υποστήριξε ότι, ενώ οι Εβραίοι στις αρχές του Μεσαίωνα ήταν παντού υποτελής λαός και συχνά διωκόμενοι:
«Η Χαζαρία ήταν το μοναδικό μέρος στον μεσαιωνικό κόσμο όπου οι Εβραίοι ήταν πραγματικά οι κύριοι του εαυτού τους....Για τους καταπιεσμένους Εβραίους του κόσμου, οι Χαζάροι αποτελούσαν πηγή υπερηφάνειας και ελπίδας, καθώς η ύπαρξή τους φαινόταν να αποδεικνύει ότι ο Θεός δεν είχε εγκαταλείψει εντελώς τον λαό Του.»
Η ανεκτικότητα των Χαζάρων, αν και αξιοσημείωτη για την εποχή της, δεν έφτασε πολύ μακριά. Όπως σχεδόν κάθε άλλη χώρα στην παγκόσμια ιστορία, η Χαζαρία δεν είχε ανοσία στους πειρασμούς της δουλείας και του δουλεμπορίου. Με την έγκριση της κυβέρνησης, ορισμένοι Χαζάροι αιχμαλώτιζαν τους γειτονικούς Σλάβους και τις φυλές στα βόρεια, και στη συνέχεια τους πωλούσαν στις προσοδοφόρες μουσουλμανικές αγορές σκλάβων στην Περσία και τη Μέση Ανατολή. Όσον αφορά το ζήτημα της δουλείας, κάθε αντικειμενικός ιστορικός πρέπει να βαθμολογεί τα έθνη «με βάση την καμπύλητου γενικού πληθυσμού», για να το πούμε έτσι - αλλιώς όλα τα έθνη, εκτός από μια χούφτα, θα αποτύγχαναν. Η Χαζαρία θα έπρεπε να πάρει μάλλον ένα «καλώς», επειδή η δουλεία εκεί φαίνεται να ήταν πολύ λιγότερο συνηθισμένη από ό,τι ήταν μεταξύ των γειτόνων της.
Συνολικά, για μια χώρα εν μέσω αυτού που ορισμένοι ιστορικοί θεωρούν σκοτεινούς αιώνες, η Χαζαρία ήταν μια όαση πεφωτισμένης ανεκτικότητας.
Αποκέντρωση
Υπάρχουν τεκμήρια για την αποκέντρωση, αλλά είναι λιγότερο αδιάσειστα. Γνωρίζουμε το εξής: Οι γραφείς της εποχής - ντόπιοι και ξένοι - δεν έγραφαν για τη χώρα σαν η ζωή να περιστρεφόταν γύρω από τους πολιτικά ισχυρούς. Η Χαζαρία διατήρησε την μοναρχία, αλλά μια, μάλλον μοναδική, διπλή μοναρχία, με έναν «kagan» και έναν «bek» να μοιράζονται την εξουσία στην κορυφή.
Ένα επταμελές Ανώτατο Δικαστήριο στην πρωτεύουσα των Χαζάρων, την Ατίλ, αποτελούσε «υπόδειγμα ανεκτικότητας και ειρηνικής συνύπαρξης», σύμφωνα με τον Brock στο έργο του The Jews of Khazaria, επειδή σκόπιμα αποτελούνταν από δύο Εβραίους, δύο Μουσουλμάνους, δύο Χριστιανούς και έναν παγανιστή. Η διασφάλιση ότι καμία πίστη δεν θα κυριαρχούσε στο δικαστικό σώμα είναι μια μορφή αποκέντρωσης.
Η είσπραξη των φόρων και των τελωνειακών δασμών δεν ήταν ευθύνη της κεντρικής κυβέρνησης στο Ατίλ, αλλά των επαρχιακών διοικητών. Οι πόλεις διοικούνταν από τους εκλεγμένους δημάρχους, το αντίστοιχο των Χαζάρων. Ήταν γνωστοί ως «babaghuq», που σημαίνει «πατέρας της πόλης».
Μερικές εκατοντάδες χρόνια αργότερα, οι Ίνκας του Περού εγκαθίδρυσαν ίσως το πιο συγκεντρωτικό καθεστώς στην παγκόσμια ιστορία. Όπως εξηγείται στο βιβλίο «Οι Ίνκας και το κολεκτιβιστικό κράτος» του Richard Ebeling, οι ηγέτες αυτής της κοινωνίας κατείχαν την απόλυτη, αδιαμφισβήτητη εξουσία, καθώς «επέβαλαν μια υποχρεωτική ισονομία σχεδόν σε όλα τα πράγματα». Τίποτα τέτοιο δεν ρίζωσε ποτέ στην πολύ πιο φιλελεύθερη Χαζαρία.
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι να πιστεύουμε ότι τα TTD -εμπόριο, ανοχή και αποκέντρωση- ευδοκιμούσαν σε σχετική αφθονία για τρεις αιώνες στην, ξεχασμένη πλέον, Χαζαρία.
Δυστυχώς, το τέλος της Χαζαρίας ήταν βίαιο, ξαφνικό και ολοσχερές. Αποφασισμένος να υποτάξει την Κωνσταντινούπολη, ο Ρώσος πολέμαρχος πρίγκιπας Σβιατοσλάβ ήξερε ότι έπρεπε να απομακρύνει τη Χαζαρία ως γεωπολιτικό εμπόδιο. Στη δεκαετία του 960, ηγήθηκε μιας μαζικής εισβολής που εξαφάνισε το κράτος των Χαζάρων από τον χάρτη και κατέστρεψε την πρωτεύουσά τους τόσο ολοκληρωτικά, όσο οι Ρωμαίοι είχαν εξαφανίσει την Καρχηδόνα πάνω από χίλια χρόνια πριν. Λέγεται ότι η καταστροφή της πρωτεύουσας Ατίλ ήταν τόσο απόλυτη που «δεν έμεινε ούτε σταφύλι, ούτε σταφίδα, ούτε φύλλο σε κλαδί». Μόλις το 2008 οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν έστω το πού βρισκόταν η πόλη, στη βορειοδυτική ακτή της Κασπίας Θάλασσας.
Ζήτω το πνεύμα της Χαζαρίας!
***