Η κοινωνικοποίηση της οικονομίας οδήγησε άμεσα σε καταστροφή. Το 1920-21, η μπολσεβίκικη αγροτική πολιτική κορυφώθηκε με έναν λιμό χωρίς προηγούμενο στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία.
Πριν από εκατό χρόνια και κάτι, ο Αυστριακός οικονομολόγος Ludwig von Mises άρχισε να υποστηρίζει ότι η σοσιαλιστική οικονομία είναι κάτι ανέφικτο. Στα ταραγμένα χρόνια που ακολούθησαν το πραξικόπημα των μπολσεβίκων του 1917 στη Ρωσία, ο Βλαντιμίρ Λένιν τον δικαίωσε με τραγικό τρόπο σε πραγματικό χρόνο.
Το επιχείρημα του Mises
Παρά τα προσχήματα του «επιστημονικού σοσιαλισμού», ο Καρλ Μαρξ και οι οπαδοί του δεν μπήκαν ποτέ στον κόπο να εξηγήσουν το πώς θα λειτουργούσε η κοινωνία, πόσο μάλλον το πώς θα ευημερούσε, αφ' ότου τα μέσα παραγωγής θα είχαν καταληφθεί και τεθεί υπό τη διοίκηση της συλλογικότητας. Ως επί το πλείστον, ο Μαρξ απλώς προφήτευε ότι ο ερχομός του σοσιαλισμού ήταν αναπόφευκτος και ότι, στη βάση αυτή και μόνο, ο υποτιθέμενος παράδεισος των εργατών θα ήταν προτιμότερος από την προηγούμενη κατάσταση πραγμάτων.
Παρ' όλο που ο Μίζες δεν ήταν ο πρώτος οικονομολόγος που ασχολήθηκε με το ανέφικτο του σοσιαλισμού, το επιχείρημά του, που διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1920 στο άρθρο του «Ο οικονομικός υπολογισμός στη σοσιαλιστική κοινοπολιτεία», ήταν πρωτοποριακό, επειδή ήταν τόσο απλό και συνάμα πειστικό. Εάν μια δημόσια οντότητα κατέχει όλα τα μέσα παραγωγής, δεν μπορούν να επιτευχθούν ορθολογικές τιμές των συντελεστών παραγωγής. Αυτές οι τιμές, άλλωστε, είναι το αποτέλεσμα των επιχειρηματιών που πλειοδοτούν μεταξύ τους για τους σπάνιους πόρους στην αγορά με την ελπίδα να ικανοποιήσουν τις προτιμήσεις των καταναλωτών.
Χωρίς ανταγωνισμό για αυτούς τους πόρους, ωστόσο, δεν προκύπτουν τιμές αγοράς για τα αγαθά και τις υπηρεσίες παραγωγής- και χωρίς αυτές τις τιμές, οι κεντρικοί σχεδιαστές δεν μπορούν να επιλέξουν ορθολογικά μεταξύ των μυριάδων δυνατοτήτων παραγωγικής αξιοποίησης των φυσικών πόρων και των κεφαλαιουχικών αγαθών που έχουν στη διάθεσή τους. Αργά ή γρήγορα, το κεφάλαιο που κληρονόμησαν θα πάει χαμένο.
Ο Mises επεσήμανε επίσης ότι ο πλήρης σοσιαλισμός μπορεί να προκύψει μόνο μετά από μια παγκόσμια επανάσταση, επειδή οι κυβερνήτες μιας σοσιαλιστικής νησίδας σε έναν καπιταλιστικό κόσμο μπορούν ακόμα να αντιγράψουν τις παραγωγικές επιλογές που γίνονται στο εξωτερικό. Σε ένα πραγματικά παγκόσμιο σοσιαλιστικό κράτος, ωστόσο, ο καταμερισμός της εργασίας είναι αναπόφευκτο να καταρρεύσει σχεδόν ολοκληρωτικά, καθώς μόνο στα στενά όρια ενός νοικοκυριού ή μιας αυτοτελούς κοινωνίας μπορεί μια συλλογικότητα να επιλέξει ορθολογικά μεταξύ μιας σειράς απλών παραγωγικών διαδικασιών. Μια τέτοια πρωτόγονη κοινωνία, κατά την αντίληψη του Mises, δεν έχει οικονομία με καμία ουσιαστική έννοια της λέξης. Ως εκ τούτου, μια κοινωνία χωρίς νομισματικό υπολογισμό -δηλαδή μια σοσιαλιστική κοινωνία- είναι μια κοινωνία χωρίς οικονομία.
Αυτή η συντριπτική κριτική του σοσιαλισμού, πάνω στην οποία ο Μίζες ανέπτυξε τα έργα του Socialism (1922) και Human Action (1948), δεν αφορά όμως μόνο τις υποθετικές κομμουνιστικές ουτοπίες. Πράγματι, ο Mises υποστήριξε ότι «κάθε βήμα που μας απομακρύνει από την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και από τη χρήση του χρήματος, μας απομακρύνει και από την ορθολογική οικονομία». Μερικά από αυτά τα βήματα γίνονταν από τους Μπολσεβίκους στη Ρωσία όταν ο Mises έγραφε αυτά ακριβώς τα λόγια το 1920. Οι συνέπειες ήταν καταστροφικές.
«Πολεμικός» ή αυθεντικός κομμουνισμός;
"Πολεμικός κομμουνισμός" ή "γνήσιος κομμουνισμός";
Ο Λένιν και οι σοσιαλιστές σύντροφοί του πίστευαν ακριβώς το αντίθετο από τον Μίζες. Με την κατάληψη της εξουσίας, οι Μπολσεβίκοι πίστευαν πραγματικά ότι το καπιταλιστικό σύστημα ήταν αυτό που ήταν ανορθολογικό και σπάταλο, επειδή στον καπιταλισμό η «υπεραξία» αφαιρούνταν από το παραγωγικό προλεταριάτο από τους καπιταλιστές με τη μορφή μη παραγωγικών κερδών. Ο θρίαμβος του σοσιαλισμού, από την άλλη πλευρά, θα στερούσε από τους καπιταλιστές τα κέρδη τους και θα έβαζε τέλος στην εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού. Όταν η κοινωνία θα άρχιζε να λειτουργεί στη βάση του «από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του», θα προέκυπτε οπωσδήποτε ένα πρωτοφανές επίπεδο αποδοτικότητας και ευημερίας.
Ο Richard Pipes, ένας γνωστός ιστορικός της Σοβιετικής Ρωσίας, υποστήριξε στο βιβλίο του A Concise History of the Russian Revolution ότι αυτές οι πεποιθήσεις ήταν που καθοδήγησαν τις οικονομικές πολιτικές των Μπολσεβίκων μεταξύ 1918 και 1921. Οι επαναστάτες περιέγραψαν εκ των υστέρων αυτή την περίοδο ως εποχή του «πολεμικού κομμουνισμού», προκειμένου να αποσπάσουν την προσοχή από τα διανοητικά θεμέλια των οικονομικών πολιτικών τους και να τις εκλογικεύσουν σαν μέτρα έκτακτης ανάγκης που κατέστησαν αναγκαία λόγω του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε την κατάληψη της εξουσίας τους. Σύμφωνα με τον Λέον Τρότσκι, ωστόσο, η σοβιετική πολιτική αυτά τα χρόνια είχε ως στόχο την «υλοποίηση του γνήσιου κομμουνισμού.[1]
Τι έκαναν λοιπόν οι Μπολσεβίκοι στην προσπάθειά τους να φέρουν τον «γνήσιο κομμουνισμό»;
Πρώτον, προσπάθησαν να καταργήσουν το χρήμα καθιστώντας το άχρηστο μέσω της μηχανής εκτύπωσης χαρτονομισμάτων. Μετά το πραξικόπημα των Μπολσεβίκων τον Νοέμβριο του 1917, το ρούβλι έχασε το ήμισυ της συναλλαγματικής του αξίας σε σχέση με το δολάριο ΗΠΑ, αλλά οι μετοχές στο χρηματιστήριο της Πετρούπολης παρέμεναν προς το παρόν σταθερές. Κατά τη διάρκεια των επόμενων δύο ετών, ωστόσο, οι Μπολσεβίκοι πολλαπλασίασαν την προσφορά χρήματος κατά τρεις φορές και τον Φεβρουάριο του 1919 εισήγαγαν το δικό τους σοβιετικό νόμισμα. Σε εκείνο το σημείο, οι τιμές είχαν ήδη δεκαπενταπλασιαστεί. Αλλά αυτό ήταν μόνο η αρχή. Τον Μάιο του 1919, η κεντρική τράπεζα εξουσιοδοτήθηκε να αφήσει το τυπογραφείο χαρτονομισμάτων ανεξέλεγκτο. Τρία χρόνια αργότερα, τα χαρτονομίσματα σε κυκλοφορία έφτασαν σχεδόν τα δύο τετράκις εκατομμύρια - δηλαδή ένα 2 ακολουθούμενο από δεκαπέντε μηδενικά. Αν η τιμή ενός συγκεκριμένου αγαθού ήταν ένα ρούβλι το 1913, στο τέλος του 1922 ήταν εκατό εκατομμύρια. Οι Μπολσεβίκοι αρχικά χαιρέτισαν αυτόν τον υπερπληθωρισμό σαν θρίαμβο, αλλά στο τέλος επέστρεψαν σε ένα συμβατικό νόμισμα βασισμένο στο χρυσό.
Πριν από αυτή τη στροφή, τα παλιά αυτοκρατορικά ρούβλια αποθησαυρίζονταν, ενώ οι άνθρωποι κατέφευγαν σε υποκατάστατα χρήματος, όπως το ψωμί και το αλάτι. Οι Σοβιετικοί πολίτες χρειάζονταν αυτά τα υποκατάστατα μέσα ανταλλαγής για να συνεχίσουν να συναλλάσσονται μεταξύ τους. Οι Μπολσεβίκοι ήθελαν βέβαια να καταργήσουν και την ελεύθερη αγορά, την οποία οι σοσιαλιστές θεωρητικοί είχαν ορθά προσδιορίσει ως την καρδιά του καπιταλιστικού συστήματος.
Ωστόσο, αυτό αποδείχθηκε ακόμη πιο δύσκολο από την εξάλειψη του χρήματος. Παρόλο που τα Σοβιέτ είχαν συστήσει το 1917 το Κομισαριάτο Εφοδιασμού με σκοπό την κεντρική διανομή τροφίμων και άλλων καταναλωτικών αγαθών, δεν μπόρεσαν να εξαλείψουν τη μαύρη αγορά. Στην πραγματικότητα, αυτό ήταν θέμα ανάγκης, επειδή πάνω από το 80% των τροφίμων που καταναλώνονταν στις πόλεις προμηθεύονταν από την ελεύθερη αγορά. Αν δεν ήθελαν να καταστρέψουν τη μόνη στενή βάση υποστήριξής τους και να προκαλέσουν μαζική πείνα στα αστικά κέντρα, οι Σοβιετικοί δεν είχαν άλλη επιλογή από το να ανεχθούν τους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης.
Αλλά τι γίνεται με τον κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό, τη «μηχανή» (κατά τα λόγια του Λένιν) που υποτίθεται ότι θα αντικαθιστούσε την αγορά και θα «κάλυπτε όλους τους κλάδους της παραγωγής» (κατά τα λόγια του Τρότσκι); Για το σκοπό αυτό, οι Μπολσεβίκοι δημιούργησαν το Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Οικονομίας, η πραγματική επίδραση του οποίου, όπως και του Κομισαριάτου Εφοδιασμού, ήταν σοβαρά περιορισμένη. Πρώτον, η γεωργία, η κύρια πηγή πλούτου της Ρωσίας εκείνη την εποχή, δεν κολεκτιβοποιήθηκε. Η βιομηχανία εθνικοποιήθηκε, ωστόσο, αλλά μέχρι το 1921, ο Τρότσκι παραδέχτηκε κατ' ιδίαν ότι «στην καλύτερη περίπτωση» μόνο το 5-10% της βιομηχανίας της χώρας είχε τεθεί επιτυχώς υπό κεντρικό έλεγχο. Ακόμη και έτσι, τα αποτελέσματα ήταν καταστροφικά. Από το 1913 έως το 1920, η μεγάλης κλίμακας βιομηχανική παραγωγή μειώθηκε κατά 82%, ενώ ο αριθμός των βιομηχανικών εργατών μειώθηκε κατά το ήμισυ. Εν τω μεταξύ, ο αριθμός των κυβερνητικών γραφειοκρατών πενταπλασιάστηκε και μέχρι το 1921 ήταν διπλάσιοι από τους εργάτες εργοστασίων.
Εν ολίγοις, η «δικτατορία του προλεταριάτου» στην πραγματικότητα αποδεκάτισε το προλεταριάτο και ενίσχυσε τον εναγκαλισμό της κοινωνίας από την «διανόηση» που υποτίθεται ότι πραγματοποίησε την επανάσταση για λογαριασμό του.
Ο πολεμικός κομμουνισμός όχι μόνο μείωσε στο μισό το προλεταριάτο, αλλά οι βιομηχανικοί εργάτες αποτελούσαν εξ αρχής μόλις το 2% του προεπαναστατικού πληθυσμού. Το μεγαλύτερο μέρος του ρωσικού λαού, μεταξύ 75 και 80 τοις εκατό, ήταν στην πραγματικότητα αγρότες. Όπως και οι «αστοί», έτσι και αυτοί θεωρούνταν ταξικοί εχθροί. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για εκείνους τους επιχειρηματίες αγρότες που στιγματίζονταν εντελώς αυθαίρετα ως «κουλάκοι», τους οποίους ο Λένιν κατάφερε να αποκαλούνται «οι πιο άγριοι εκμεταλλευτές», «αιμοβόροι», «αράχνες» και «βδέλλες» σε ένα και μόνο παραλήρημά του. Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, το γεγονός ότι κάλεσε σε «ανελέητο πόλεμο εναντίον των κουλάκων» και ευχήθηκε «θάνατό στους κουλάκους». Πιστός στο λόγο του, ο Λένιν ξεκίνησε έναν πόλεμο εναντίον των χωρικών με στόχο να αποτρέψει μια αγροτική αντεπανάσταση και να αποσπάσει με τη βία όσο το δυνατόν περισσότερα τρόφιμα για τις πόλεις και τον Κόκκινο Στρατό. Μόνο αφ' ότου η συνολική παραγωγή σιτηρών είχε πέσει κατακόρυφα και μια πανεθνική αγροτική εξέγερση έφτασε στο αποκορύφωμά της το 1920, ο Λένιν έκανε πίσω και αντικατέστησε τις βάναυσες και αυθαίρετες κατασχέσεις με έναν αγροτικό φόρο σε είδος. Η αναγκαστική κολεκτιβοποίηση επιχειρήθηκε μόνο υπό τον Ιωσήφ Στάλιν, τον διάδοχο του Λένιν.
Κόκκινη τρομοκρατία και λιμοκτονία
Κόκκινη τρομοκρατία και λιμός
Ο σοσιαλισμός δεν προσφέρει τα αγαθά που υπόσχεται. Για να δανειστώ τα λόγια του Mises, κάθε βήμα προς την κατεύθυνσή του σοσιαλισμού είναι στην πραγματικότητα ένα βήμα μακρύτερα από τη γη της επαγγελίας. Επομένως, καθώς αποκαλύπτεται η αλήθεια, κάθε ριζοσπαστικό σοσιαλιστικό πείραμα είναι αναγκασμένο να καταλήξει στην καταπίεση, αν οι επαναστάτες θέλουν να διατηρήσουν την εξουσία τους.
Αυτό ίσχυε και για τους Μπολσεβίκους. Όπως το έθεσε ο Pipes: «Ένα πολιτικό κόμμα που στις ελεύθερες εκλογές έλαβε λιγότερο από το ένα τέταρτο των ψήφων, που αντιμετώπιζε ως εχθρό κάθε άτομο ή ομάδα που αρνούνταν να αναγνωρίσει το δικαίωμά του να κυβερνήσει και να πραγματοποιήσει τα πιο ασυνήθιστα κοινωνικά και οικονομικά πειράματα, που θεωρούσε a priori τα εννέα δέκατα του πληθυσμού -αγρότες και «αστούς»- ως ταξικούς εχθρούς, ένα τέτοιο κόμμα δεν μπορούσε να κυβερνήσει με λαϊκή συναίνεση, αλλά έπρεπε να κάνει μόνιμη χρήση της τρομοκρατίας. Σε αυτό το θέμα δεν είχε άλλη επιλογή αν ήθελε να παραμείνει στην εξουσία.» [2]
Ο Λένιν το συνειδητοποίησε νωρίς αυτό. Πολύ σύντομα μετά το μπολσεβίκικο πραξικόπημα, πρότεινε «να συγκροτήσουμε αμέσως [...] μια επιτροπή για να [...] προετοιμάσει μυστικά την τρομοκρατία, η οποία είναι απαραίτητη και επείγουσα». Αυτή η μυστική αστυνομία, η Τσέκα, δημιουργήθηκε τον Δεκέμβριο του 1917. Μέχρι το τέλος της περιόδου του «πολεμικού κομμουνισμού», πενήντα χιλιάδες κρατούμενοι κρατούνταν σε δεκάδες στρατόπεδα συγκέντρωσης, γεγονός που έβαλε τους σπόρους για το σύστημα Gulag, το οποίο θα έφτανε στο απόγειό του υπό την εξουσία του Στάλιν. Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των νεκρών κατά την Κόκκινη Τρομοκρατία του Λένιν κυμαίνονται από 50.000 έως 140.000. Για να θέσουμε αυτούς τους αριθμούς σε μια προοπτική, οι 16.600 άνθρωποι που σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της «Βασιλείας του Τρόμου» της Γαλλικής Επανάστασης ωχριούν στη σύγκριση.
Ωστόσο, οι περισσότεροι θάνατοι που προκλήθηκαν από τον «πολεμικό κομμουνισμό» ήταν απότοκο της οικονομικής πολιτικής. Το 1920-21, ο θανατηφόρος συνδυασμός της αγροτικής πολιτικής των Μπολσεβίκων και της ξηρασίας κατέληξε σε λιμό με αντίκτυπο που δεν είχε προηγούμενο στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία. Οι λιμοί δεν ήταν κάτι καινούργιο για τη Ρωσία, αλλά ενώ η σοδειά των σιτηρών στον προηγούμενο μεγάλο λιμό του 1892, κατά τον οποίο πέθαναν περίπου 400.000 άνθρωποι, έπεσε 13% κάτω από το κανονικό, η σοδειά το 1921 μειώθηκε κατά 85%. Τα θύματα του λιμού κατέφυγαν στην κατανάλωση χόρτου, φλοιού δέντρων, τρωκτικών και πηλού - καταγράφηκαν και πράξεις κανιβαλισμού. Η πείνα επιδεινώθηκε από επιδημίες τύφου και άλλων ασθενειών που αποτέλειωναν τα υποσιτισμένα κορμιά.
Όταν οι καταστροφικές συνέπειες του λιμού δεν μπορούσαν πλέον να αμφισβητηθούν, ο Λένιν επέτρεψε στον υπουργό Εμπορίου των ΗΠΑ Χέρμπερτ Χούβερ να αφήσει την Αμερικανική Υπηρεσία Αρωγής (ARA) να διαχειριστεί την επισιτιστική και ιατρική βοήθεια. Η ARA αποδείχθηκε καθοριστική για την αντιμετώπιση της επιδημίας τύφου, και στο απόγειό της τάιζε καθημερινά 10,5 εκατομμύρια ανθρώπους. Παρά τις φιλανθρωπικές αυτές δραστηριότητες, εκτιμάται ότι 5,1 εκατομμύρια Σοβιετικοί πολίτες έχασαν τη ζωή τους από την πείνα και τις συνοδές ασθένειες μεταξύ 1920 και 1922. Αφού συνυπολογιστεί η μετανάστευση προς το εξωτερικό, η Σοβιετική Ένωση έχασε συνολικά περισσότερους από 10 εκατομμύρια ανθρώπους μεταξύ του φθινοπώρου του 1917 και των αρχών του 1922. Ειδικότερα, ο ανδρικός πληθυσμός μεταξύ 16 και 49 ετών, στον οποίο συμπεριλαμβάνονταν οι άνδρες που πολέμησαν και πέθαναν στον εμφύλιο πόλεμο, συρρικνώθηκε κατά 29%. Αν συνυπολογίσει κανείς την προβλεπόμενη αύξηση του πληθυσμού που οι στατιστικολόγοι πιστεύουν ότι θα είχε συμβεί χωρίς την αναταραχή που προκάλεσαν οι Μπολσεβίκοι, οι ανθρώπινες απώλειες -τόσο οι πραγματικές όσο και οι ελλειμματικές γεννήσεις- ανέρχονται σε 23 εκατομμύρια.
Σύμφωνα με τον Pipes, ο λιμός και μόνο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «η μεγαλύτερη ανθρωπιστική καταστροφή στην ευρωπαϊκή ιστορία, εκτός από εκείνες που προκλήθηκαν από κάποιον πόλεμο». Δυστυχώς, δεν ήταν παρά μόνο η πρώτη ανθρωπιστική καταστροφή που οι σοσιαλιστές ιδεαλιστές θα επέβαλαν στον κόσμο τον εικοστό αιώνα.
-------------------------------------------------------------------
1. Αυτή η παράγραφος, συμπεριλαμβανομένων των παραπομπών, βασίζεται στο βιβλίο του Richard Pipes, A Concise History of the Russian Revolution (Harvill Press, 1995), σ. 192-230.
2. Η παράγραφος αυτή βασίζεται στο A Concise History of the Russian Revolution, σσ. 217-30, 343-63 και 402-03. Απόσπασμα στη σ. 217.
***
Ο Bas Spliet είναι ιστορικός και υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο της Αμβέρσας στο Βέλγιο. Γράφει για μια ποικιλία θεμάτων από ιστορική άποψη. Βρείτε όλο το έργο του στο (Re)writing history, την ιστοσελίδα του στο Substack. Είναι επίσης στο Twitter @BSpliet.